وفا، محمد بن محمد
درباره زندگى و انديشه‌ها و آثار محمّد وفا كبير شاذلى، اطلاعات چندانى در دست نيست و در كتب صوفيان و تراجم نيز گزارش جامعى مشاهده نشد. نام او سيد محمّد و كنيه‌اش ابوالفضل يا ابوالفتح، مشهور به سيّد محمّد وفا شاذلى، فرزند محمّد (نجم) بن محمّد اسكندرى بود (الأعلام، ج 7، ص 37).
| نام | وفا، محمد بن محمد |
|---|---|
| نام های دیگر | |
| نام پدر | |
| متولد | |
| محل تولد | |
| رحلت | 765 ق |
| اساتید | |
| برخی آثار | |
| کد مؤلف | AUTHORCODE03763AUTHORCODE |
او در سال 702ق، در اسكندريه به دنيا آمد و در آنجا رشد كرد. از استادان و مربيان او و صفات آنان و درس‌هاى خوانده‌شده و زمان و مكان و ديگر خصوصيات تعليم و تربيت او اطلاعى در دست نيست، امّا همين مقدار ذكر شده است كه وى مسلك استاد ابوالحسن شاذلى را بر طبق دستور و راهنمايى امام سير و سلوك، داوود بن ماخلا پيمود و آنگاه به «اخميم» روى كرد و در همان جا همسرى برگزيد. جزئيات و مشخصات زمانى و مكانى ازدواج و نام و ويژگى‌هاى همسرش و مدت زندگى مشتركش و... نيز ذكر نشده است. همچنين سخنى از ثمره ازدواج سيد محمد وفا و نام و نشان فرزند يا فرزندانش به ميان نيامده است، جز اينكه پسرى براى او به نام سيد على ذكر شده است (كتاب الأزل، ص 6).
وى بعد از ازدواج به قاهره رفت و در منطقه روضه - در كنار نيل - سكنى گزيد و كم‌كم يارانش زياد شدند و دولتى‌ها هم به‌طرف او روى آوردند. تاريخ دقيق و مشخصات اين حوادث نيز مجهول است. او سرسلسله و بنيان‌گذار فرقه وفائيه در مصر و داراى اصالتى مغربى بود و تابعان و پيروانى داشت و از نظر مذهبى، مالكى بود (الأعلام، ج 7، ص 37).
محمّد وفا، كتاب‌هاى بسيارى در باب شريعت، طريقت و حقيقت پديد آورد. كتاب‌هاى «الصور»، «العروش»، «المعارج»، «الواردات»، «فصول الحقائق»، «تأصيل الأزمان»، «تفصيل الأكوان»، «ترجمان الأشواق» و «روضة العشاق»، «شعائر العرفان في ألواح الكتمان»، «نفائس العرفان من أنفاس الرحمان»، «المقامات السنية المخصوص بها السادة الصوفية»، «بهجة الإرشاد في الفقه»، «حزب السادات في جميع العبادات» و «كتاب الأزل» از آثار علمى اوست (كتاب الأزل، ص 7).
او در شعر نبوغى داشت و ديوان شعرى از او برجاى مانده و به سبک ابن فارض و ديگران قصيده‌هايى سروده است (الأعلام، ج 7، ص 37).
شيخ عبدالوهاب شعرانى كه كتابى درباره زندگى و مناقب محمّد وفا شاذلى دارد، در كتاب طبقاتش نوشته است كه او از بزرگ‌ترين عارفان بود و از سيد على فرزند سيد محمد وفا نقل كرده كه پدرش خاتم اولياء و صاحب منزلتى بزرگ بود و كتاب‌هاى زيادى داشت كه در كودكى، درحالى‌كه هفت يا ده سال داشت، آن را نوشته بود. شعرانى افزوده است كه سخنان منظوم و منثور سيد محمد وفا رمزهايى شگفت است كه به طلسم مى‌ماند و تاكنون رازش ناگشوده مانده است (كتاب الأزل، ص 4).
هرچند جناب شعرانى مذكور، مقصود و مصداقش را از اين طلسم و معما به‌صورت روشن بيان نكرده است، لكن اگرچه كلام او مبالغه‌اى بيش نيست و لكن درهرحال اثر علمى سيد محمد وفا شاذلى به نام «كتاب الأزل» بر جايگاه بلند او در بحث از علم حقايق الهى دلالت دارد.
او ملقب به وفا شده؛ زيرا گفته‌اند و ادعا شده كه زمانى رود نيل متوقف شد و بالا نيامد، پس مردم مصر قصد بازگشت و كوچ كردند، ولى او به‌سوى رود آمد و گفت: با اذن الهى بالا بيا، پس در آن روز رود نيل 17 ذراع بالا آمد و به اندازه لازم رسيد و به اصطلاح وفا كرد و مردم نيز سيد محمد را به همين مناسبت، وفا ناميدند (همان، ص 6).
او گرچه در بين عارفان دوره اسلامى چندان معروف نيست، ولى واعظى تأثيرگذار بود كه سخنش در قلب‌ها نفوذ مى‌كرد (الأعلام، ج 7، ص 37). بى‌ترديد مى‌توان گفت كه او عارفى نكته‌سنج و هوشمند بود كه كوشيد مطالبش را در آثارش و به‌ويژه در «كتاب الأزل» با آيات قرآن كريم مستند و موجّه سازد (كتاب الأزل، ص 6).
به نظر مى‌رسد وى آگاهانه عبارات و اسماء و صفاتى را براى بحث و گفتگو درباره خدا برگزيده كه در آيات قرآن كريم آمده تا اثبات شود كه مطالب عرفانى، مستند به معارف قرآن است و دشمنان سطحى‌نگر نتوانند عرفان و عارفان را تضعيف و متهم به التقاط و بى‌دينى كنند. محمّد وفا كبير سرانجام در روز سه‌شنبه يازدهم ربيع‌الاول سال 765ق، در قاهره درگذشت و بنا بر وصيت خودش، در قرافه بين ضريح استاد ابوالسعود بن ابى‌العشائر و تاج‌الدين بن عطاء الله مدفون شد (همان، ص 4).
منابع مقاله
1. كتاب الأزل، محمد وفا الكبير، ضبطه و صحّحه و علّق عليه الشيخ الدكتور عاصم إبراهيم الكيالي الحسيني الشاذلي الدرقاوي، دارالكتب العلمية بيروت، الطبعة الأولى 1427ق.
2. الأعلام؛ قاموس التراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربين و المستشرقين، خيرالدين الزركلي، دارالعلم للملايين بيروت، الطبعة السادسة العشرة 2005م.
وابسته‌ها
شعائر العرفان في ألواح الکتمان
العروش الإنسانية في معرفة التجليات الرحمانية و کشف أسرار المشارق اللاهوتية