مصباح الفقيه
مصباح الفقيه تأليف علامۀ محقق آقا رضا بن محمد هادى همدانى نجفى(م 1322 ق) از بهترين شروح شرايع الإسلام محقق حلى (م 676 ق) در عصر حاضر مى‌باشد.
| مصباح الفقیه | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | همدانی، رضا بن محمد هادی (نويسنده) باقری، محمد (محقق) |
| عنوان‌های دیگر | شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام. شرح |
| ناشر | المؤسسة الجعفرية لاحياء التراث |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1376 ش |
| چاپ | 1 |
| موضوع | فقه جعفری - قرن 7ق. حلی، جعفر بن حسن، 602 - 676ق. شرایع الاسلام فی مسایل الحلال و الحرام - نقد و تفسیر |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 14 |
| کد کنگره | BP 182 /م3 ش4029 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
درباره كتاب
مؤلف كتاب همچون استادش شيخ اعظم انصارى (قده) (م 1280 ق) در كتاب مكاسب محرمه و بيع به گونه‌اى مباحث فقهى را با مبانى و روايات آن بيان نموده است كه فضلا و محققین و حتى طلاب مبتدى نيز روش ارجاع فروع به اصول و همين‌طور روش اجتهاد و فقاهت را به بهترين نحو فرا مى‌گيرند.
تأليف كتاب مصباح الفقيه در حدود سى سال از عمر شريف مؤلف (1322 - 1291 ق) را به خود اختصاص داده است و خلاصه و چكيدۀ افكار بلند و نظريات فقهى اين فقيه وارسته است.
اين كتاب شرح مزجى و تركيبى است به اين معنا كه عبارت‌هاى مؤلف با متن شرايع الإسلام در كنار هم آمده و مؤلف با احاطه‌اى كه به نظريات صاحب جواهر، محمد بن حسن نجفى (م 1266 ق) و شيخ اعظم انصارى (قده) داشته تركيبى از افكار اين بزرگان را در كتاب مطرح و بررسى نموده است.
تأليف و انتشار
قسمت‌هاى مختلف كتاب در زمان‌هاى متفاوتى نوشته شده است و بر خلاف نظم شرايع الإسلام گاهى بعضى از مباحث جلوتر از مباحث بعد از آن مطرح شده است.
كتاب رهن اولين كتابى است كه مؤلف آن را در سال 1291ق به پايان رسانيده است، پس از آن، كتاب طهارت را در شوال سال 1301ق و سپس احكام قبله از كتاب صلاة را در ذى القعدة سال 1303 به اتمام رسانيده است.
كتاب خمس در ربيع الثانى سال 1310ق پايان يافته است و از تاريخ اتمام كتاب زكات اطلاعى در دست نيست.
بحث نماز قضاء در شوال سال 1314ق پايان يافته است و از تاريخ اتمام كتاب صوم نيز اطلاعى وجود ندارد.
در جمادى الثانى سال 1318 نيز مبحث صلاة مسافر به پايان رسيده است.
اولين بار كتاب طهارت در تهران توسط حاج محمدحسین تويسركانى و كتاب صلاة بوسيلۀ حاج محمد نراقى در سال 1347ق چاپ شده است.
كتاب زكات، خمس، صوم و رهن نيز به دستور آیت‌الله آقا حسين بروجردى (م 1381 ق) در سال 1364ق انتشار يافته است.
جلد اوّل كتاب موجود در ربيع‌الاول سال 1417ق در چاپخانۀ ستاره در قم تجديد چاپ شده است. و جلد دوم آن در ربيع‌الاول سال 1418ق و جلد سوم در جمادى الثانى سال 1419ق در چاپخانۀ مكتب الاعلام الاسلامى چاپ شده است.
جلد اول و سوم توسط مؤسسۀ جعفريۀ لاحياء التراث و جلد دوم بوسيلۀ مؤسسۀ مهدى موعود(عج) منتشر شده است.
نسخه‌ها
از آنجا كه كتاب مصباح الفقيه كتاب پر حجمى است، نسخۀ خطى كه از ابتدا تا انتهاى آن را در برداشته باشد پيدا نشده و متأسفانه نسخۀ خطى كه بوسيلۀ مؤلف نوشته شده باشد نيز پيدا نشده است بنابراين ناشر كتاب براى تهيۀ هر كدام از ابواب كتاب از نسخۀ خطى خاصى استفاده كرده و با اعتماد به چند نسخۀ خطى و مقابله و مقايسه آنها اين مجموعه را منتشر كرده است.
تمامى نسخه‌هايى كه در نگارش كتاب موجود از آن استفاده شده متعلق به مخزن كتابخانۀ آستان قدس رضوى در شهر مقدس مشهد مى‌باشد و از نسخه‌هاى كتابخانۀ فيضيه، مسجد اعظم، مجلس شوراى اسلامى و نظائر آن استفاده نشده است.
از مقابله و مقايسۀ ده نسخۀ خطى، كتاب طهارت نوشته شده كه به بعضى از آنان اشاره مى‌شود:
1 - نسخۀ خطى با شمارۀ 7955 كه با رمز «ض 1» مشخص شده است.
2 - نسخۀ خطى با شمارۀ 7961، به خط حسن بن زين‌العابدين خراسانى كه در سال 1339 نوشته شده و با رمز «ض 2» مشخص شده است.
3 - نسخۀ خطى شمارۀ 7959 كه در ملكيت شيخ حسن فرزند صاحب جواهر در سال 1319 بوده است و با رمز «ض 3» مشخص شده است.
4 - نسخۀ شمارۀ 7957 كه نسخه بردارى آن بوسيلۀ شيخ عبدالجواد بن حسن، نوۀ صاحب جواهر انجام شده و با رمز «ض 8» مشخص شده است.
و امّا كتاب صلات كه بعدا چاپ خواهد شد از مقابلۀ 7 نسخۀ خطى نوشته شده است. كتاب‌هاى زكات، خمس، صوم و رهن از روى يك نسخه نگاشته شده است و تمام اين نسخه‌ها نيز متعلّق به كتابخانۀ آستان قدس رضوى مى‌باشد.
ويژگى‌ها
ناشرين كتاب نظريات و روايات و آيات شريفۀ قرآن كريم را به دقت استخراج نموده و با توجه به اين كه مؤلف با واسطه از علماى پيشين نقل قول مى‌نمايد، با بيان اختلافات واضح بين متن منابع و مطالب نقل شده، سعى در نقل صحيح آن مطالب از مصادر اصلى داشته‌اند.
مؤلف در تحقيق و بررسى مباحث فقهى به مصادر اصلى و منابع مورد اعتماد مراجعه نموده كه مهم‌ترين اين منابع عبارتند از:
1 - شروح قواعد الأحكام نظير جامع المقاصد، كشف اللثام، مفتاح الكرامة.
2 - شروح شرائع الإسلام نظير مدارك الأحكام و جواهر الكلام. البته مؤلف از مسالك الأفهام كمتر استفاده مى‌نمايد.
3 - شروح مختصر النافع مثل المعتبر، إيضاح القوائد و نظائر آن، و همين‌طور منتهى المطلب، حدائق الناظرة و نظائر آن.
كتاب طهارت شيخ اعظم مرتضى انصارى يكى از مهم‌ترين منابع نظريات مؤلف مى‌باشد.
مؤلف نه تنها به نظريات فقهى فقهاى عظام پرداخته است بلكه به روايات و كتب حديثى بسيارى متعرض شده‌اند و كتاب مملو از احاديث شريفه در ابواب مختلف مى‌باشد.
تقسيم بندى مطالب
اگر چه نسخۀ خطى مصباح الفقيه شامل كتاب‌هاى طهارت، صلاة، زكات، خمس، صوم و رهن مى‌باشد اما چاپ موجود فقط مبحث طهارت را در بردارد.
در جلد اول مباحث اقسام طهارت، انواع آب‌ها (مطلق و مضاف) و حكم سؤر (نيم‌خورده) مطرح شده است.
در جلد دوم مباحث قسم اول از طهارت‌هاى آبى (وضوء)، احكام تخلى، كيفيت تخلى، استنجاء، مستحبات و مكروهات تخلى، كيفيت وضوء آورده شده است.
در جلد سوم مسائل هشتگانۀ وضوء، مستحبات وضوء، مكروهات وضوء، احكام وضوء، قسم اول از واجبات غسل (غسل جنابت) مطرح شده است.
در بحث غسل جنابت، سبب جنابت، احكام جنب، مكروهات براى جنب، واجبات غسل، مستحبات غسل و متعلقات آن آورده شده است.
منابع و مآخذ
1 - الذريعة ج 376/4، ج 322/13، ج 115/21
2 - أعيان الشيعة ج 20/7 و 23