إيجاز البيان عن معاني القرآن

إيجاز البيان عن معاني القرآن تأليف مفسر، فقيه و لغوى محمود بن ابى‌الحسن بن حسين نيشابورى ملقب به بيان الحق، از دانشمندان بزرگ نيشابور در نيمه دوم قرن ششم هجرى است.

إیجاز البیان عن معاني القرآن
پدیدآوران	قاسمی، حنیف (محقق) نیشابوری، محمود بن ابوالحسن (نويسنده)
ناشر	دار الغرب الإسلامي
مکان نشر	بیروت - لبنان
سال نشر	1415 ق یا 1995 م
چاپ	1
موضوع	قرآن - مسایل لغوی
زبان	عربی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏82‎‏/‎‏2‎‏ ‎‏/‎‏ن‎‏9‎‏الف‎‏9‎‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

معرفى تفسير

تفسير در زمينه معناشناسى كلمات و عبارات مشكل قرآن است كه در دو مجلد به زبان عربى و تقريباً شامل تمام قرآن با حجمى مختصر نگاشته شده است؛ البته با وجود اختصار مشتمل بر بيش از ده هزار فايده درباره تفسير، تأويل، دليل، نظاير، اعراب، اسباب نزول، احكام فقه، نوادر لغت و غرائب حديث مى‌باشد.مطالعه اين اثر، آگاهى‌هايى در زمينه‌هاى مورد نياز تفسير مانند لغت، قرائات، اعراب و غيره، به انسان مى‌دهد.

انگيزه

مصنف در مقدمه خود يادآور مى‌شود كه تفاسير علماى پيشين يا خيلى مختصر است و به يك قول اكتفا كرده و يا بسيار پرحجم و پرتكرار است. بدين‌جهت تصميم گرفتم تفسيرى مختصر امّا پرفايده و بدور از تكرار بنگارم تا طالبان تفسير، به راحتى به مقصود اصلى آيات، دست پيدا كنند.

روش تفسير

مهم‌ترين نكات روش تفسيرى نيشابورى عبارتند از:

الف) تكيه بر قرآن در تفسير

1. بيان لفظ مبهم توسط آيات ديگر؛ مانند: آيه 30 سوره يونس،.
2. استشهاد در اعراب آيه به ذكر آيه مماثل؛ مانند: آيه 26 سوره نساء «يريد اللّه ليبين لكم» درباره تقدير لام.
3. بيان و تفسير الفاظ غريب قرآن با مقارنه به نظائر آن؛ مانند: آيه 55 سوره بقره «فأخذتكم الصاعقة» .
4. رد توهم تعارض برخى آيات با آيات ديگر با جمع بين آنها؛ مانند: سوره حجر «لنسئلنهم اجمعين» و آيه «لا يسئل من ذنبه إنس» .

ب) توجه به حديث و اثر در تفسير قرآن

1. الفاظ غريب قرآن را با الفاظ حديث معنا و تفسير مى‌كند؛ مانند: آيه 3 سوره بقره در معناى صلاة.
2. استفاده از احاديث نبوى در تفسير برخى آيات؛ مانند: آيه 48 سوره بقره در تفسير عدل به فديه.در مجموع ايشان در اين بخش از 87 مورد حديث استفاده كرده است.
3. استفاده از اقوال صحابه و تابعين، در بخش تفسير، اسباب نزول، شناخت ناسخ و منسوخ و وجوه قرائات. در اين بخش از 93 اثر استفاده مى‌نمايد و از ميان صحابه اغلب از حضرت على(ع)، ابن عباس، ابن مسعود و ابن عمر مطالب را نقل مى‌نمايد. و از تابعين حسن بصرى، مجاهد، قتاده، سعيد بن جبير و ديگران، 59 اثر را نقل مى‌نمايد.

ج) ع نايت به ذكر وجوه قرائات قرآنى

قرائت‌هاى مختلف را ذكر، توجيه و در موارد اختلاف قرائت‌ها به تبيين هر مورد و نتيجه آن مى‌پردازد. اغلب قرائت‌هايى كه مورد بحث قرار مى‌گيرد از قرائت‌هاى هفت‌گانه و در مواردى از قرائت‌هاى ده‌گانه و در موارد نادر، از قرائت‌هاى شاذ مى‌باشند.

در توجيه قرائت‌ها از ائمه قرائت مانند ابوعمرو بن علا، سيبويه، زجاج و ابوعلى فارسى مطلب مى‌آورد.

د) اهتمام به ذكر اسباب نزول

كه غالبا سعى دارد از صحيح آنها استفاده نمايد.

ه‍) اهتمام به ذكر مسائل فقه

در اين بخش آيات احكام را با ذكر اقوال فقها در آنها به بحث مى‌گذارد؛ مانند: صفحه 135 به بعد.غالباً اقوال حنفية و شافعيه را نقل نموده، مذهب حنفيه را با دليل ترجيح مى‌دهد و دلايل مخالفين آنها را رد مى‌كند مانند آيه 173 سوره بقره.

بسيارى از مطالب احكام القرآن ابوبكر جصاص را آورده، امّا تصريح به آن نكرده است؛ البته در کتاب «وضع البرهان» به آن تصريح كرده است.

و) اهتمام به جانب لغوى و نحوى در تفسير قرآن

شرح الفاظ غريب و بيان اشتقاق آن، با حديث، اثر و لغت عرب كه در اين زمينه اغلب از ابواسحاق زجاج، نقل نموده است، چنانكه به كسائى، سيبويه، فرّاء، ابوعبيده، اخفش، ابوعلى فارسى و ديگران نيز استناد مى‌نمايد.

در اعراب آيه، وجوه مختلف را ذكر مى‌كند؛ مانند: اعراب «غير» در «غير المغضوب عليهم» .در برخى موارد بين وجوه اعراب، ترجيح قائل شده و دليل آن را بيان مى‌دارد؛ مانند: صفحه 69 آيه «و لهم عذاب اليم بما كانوا يكذبون» مذهب بصرى را با ترجيح اقوال آنها، تقويت مى‌نمايد، مانند آيه 15 سوره يوسف «فلمّا ذهبوا به» .

استشهاد مصنف به اشعار عرب و امثال و اقوال آنها در اين تفسير بسيار كم مى‌باشد برخلاف کتاب البرهان وى.

ز) ذكر لطائفى مربوط به نظم قرآنى از جهت اسلوب و بلاغت آن

مانند: «إياك نعبدو إياك نستعين» و ذكر سبب تقديم عبادت بر استعانت.، يا دخول باء بر مؤمنين در آيه 8 سوره بقره «و ما هم بمؤمنين» .

مصادر و منابع

محور اصلى كه مفسر در اثر خود از آن بهره برده است: 1-جامع التأويل لمحكم التنزيل» ابومسلم بن بحر اصفهانى (متوفاى 322ق).2-«النكت و العيون» على بن حبيب ماوردى (متوفاى 450ق). نيشابورى شديداً از اين دو منبع متأثر شده به گونه‌اى كه گاهى تصريح به نقل از آنها مى‌كند.

البته اغلب به منبع و مصدر تصريح نمى‌كند. اضافه بر دو منبع ياد شده از مصادر ديگرى نيز بهره برده است، از جمله آنها مى‌توان از كتب زير نام برد:

1-الکتاب سيبويه (م 180ق)، 2-معانى القرآن كسائى (م 189ق)، 3-معاني القرآن فرّاء (م 207ق)، 4-مجاز القرآن ابوعبيده (م 210ق)، 5-معاني القرآن اخفش (م 215ق)، 6-صحيح بخارى (م 256ق)، 7-صحيح مسلم (ت 261ق)، 8-تأويل مشكل القرآن ابن قتيبه (ت 276ق).

ويژگى‌هاى تفسير

مصنف قائل است فوائد بى‌شمارى در جنبه‌هاى مختلف علوم تفسيرى در اين تأليف جمع شده است؛ بر اين اساس به‌طور خلاصه ويژگى‌هاى آن را مى‌توان چنين برشمرد:

1. كثرت احاديث و آثار.
2. احتراز از مطالبى كه فايده ندارد مانند: ذكر اخبار اسرائيليات، قصص تاريخى و حكايات عجيب و غريب.
3. عنايت به مسائل اعتقادى خصوصاً در عصمت انبيا و بطلان ادله قائلين به عدم عصمت آنها، مانند: سوره انعام آيه 76. «فلمّا جنّ عليه الليل رأى كوكبا قال...» و سوره يوسف آيه 24 «و لقد همّت به و همّ بها» .
4. اعتماد بر مصادر اصلى در تفسير، آثار و احاديث، لغت، قرائت، نحو و....

اشاره به برخى ضعف‌ها

1. نقل برخى قرائات شاذ، اگرچه به تعداد اندك؛.
2. نقل احاديث ضعيف و موضوع، اگرچه به مقدار اندك.
3. ذكر اقوال ضعيف در آيه، به‌رغم ورود قول صحيح در آن؛ مانند: آيه 58 سوره توبه.
4. نقل نصوص، بدون اشاره به مصدر آنها.
5. تأويل برخى آيات و عدول از ظاهر آنها بدون نياز به اين امر.
6. ذكر برخى اقوال غريب و نادر؛ مانند سوره بقره، آيه 57.
7. اخلال در ترتيب آيات يك سوره با تقديم و تأخير آنها.

مقدمه محقق و روش آن

تحقيق اين اثر توسط دكتر حنيف بن حسن قاسمى به جهت اخذ درجه دكترا انجام گرفته و به خوبى هم از عهده انجام آن بر آمده است.مقدمه محقق در 45 صفحه شامل مطالب مختلفى است كه مهم‌ترين آنها عبارتند از: اشاره به تلاش علما در تأليفات قرآنى، اشاره به كتب معانى قرآنى پيش از «إيجاز البيان»، عنوان كردن انگيزه خود از انتخاب اين اثر براى تحقيق رساله دكترا، تشريح عصر مفسر و بيان شرح حال مختصرى از وى، معرفى کتاب و توضيح روش مؤلف، ذكر مصادر و اشاره به جايگاه علمى «إيجاز البيان»، شرح مراحل تحقيق و تهيه فهرست‌هاى ده‌گانه.

محقق در شرح مراحل تحقيق مى‌نويسد: 1-يافتن نسخه‌هاى خطى، شامل: 1-نسخه الف به عنوان نسخه اصلى از تهران؛ 2-نسخه ب از تركيه؛ 3-نسخه ج از تركيه. 2-اصل قرار دادن نسخه مجلس شوراى اسلامى در تهران به شماره 4240 و تصوير آن در مركز بحث علمى دانشگاه ام القراء. 3-ضبط نص متقن و صحيح و ذكر اختلاف نسخه‌ها و اثبات صحيح از آنها. 4-شماره‌گذارى آيات مفسره و اشاره به سوره و رقم آيات شاهد در پاورقى. 5-ضبط آيات قرآنى با رعايت خط مصحف. 6-تخريج احاديث و آثار از مصادر اصلى و بيان آدرس آنها در پاورقى. 7-تخريج اقوال علما و نصوص آنها از مصادر اصلى و ذكر آنها در پاورقى. 8-شرح الفاظ غريب با رجوع به معاجم لغت معتبر. 9-معرفى اعلام با رجوع به معاجم معتبر. 10-تهيه فهرست‌هاى ده‌گانه در موارد: فهرست آيات قرآنى كه در لابلاى کتاب آمده است، فهرست احاديث و آثار، اعلام، مفردات لغوى، مكان‌ها، امثال و اقوال، اشعار، قبايل و فرق و جماعات، مصادر، مراجع و فهرست موضوعات. پاورقى‌هاى اين اثر همه از محقق مى‌باشد.

مفسر نيز ابتداى تفسير، مقدمه كوتاهى دارد كه در آن اشاره‌اى به مزاياى کتاب و فوائد آن و برخى آثار خود دارد.

نسخه‌شناسى

اين کتاب در دو مجلد با قطع وزيرى از سوى «دار الغرب الاسلامى» در بيروت در سال 1415ق1995/م، به عنوان چاپ اول، عرضه شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه محقق و متن کتاب.
2. دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهى، به كوشش بهاء‌الدين خرمشاهى، ج 1، صفحه 328.