غزلیات خواجوی کرمانی

غزلیات خواجوی کرمانی، مشتمل بر بخش غزلیات اشعار کمال‎الدین ابوالعطاء محمود بن علی بن محمود، معروف به خواجوی کرمانی (متوفی 750/752ق)، از مشاهیر شعرا و عرفای قرن هفتم هجری است. این اثر به کوشش حمید مظهری توسط مرکز کرمان‎شناسی گردآوری شده است.

‏غزلیات خواجوی کرمانی
پدیدآوران	خواجوی کرمانی، محمود بن علی (شاعر) مظهري، حميد (گردآورنده)
عنوان‌های دیگر	ديوان غزليات خواجوي کرماني ديوان. برگزيده
ناشر	خدمات فرهنگي کرمان مرکز کرمان شناسي
مکان نشر	ايران - کرمان ايران - کرمان
سال نشر	مجلد1: 1382ش,
شابک	‎964-90557-9-7
موضوع	شعر فارسي - قرن 8ق.
زبان	فارسي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏PIR‎‏ ‎‏5454‎‏ ‎‏/‎‏آ‎‏1
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ساختار

کتاب، مشتمل بر مقدمه ناشر و 932 غزل است. غزلیات تا سرحد امکان به‎ترتیب قافیه مرتب و در سمت راست هر غزل یکی از حروف «ح»، «س» و «ش» قید گردید تا مشخص شود این غزل به کدام‎یک از سه دیوان - حضریات، سفریات و شوقیات - ‎تعلق دارد.

گزارش محتوا

ناشر اثر در مقدمه کتاب با اشاره به بی‎مهری در معرفی آثار و اندیشه‎های مشاهیر و مفاخر کرمان می‎نویسد: «کرمان علی‎رغم آن‎همه غنای معنوی و ارزش‎های وسیع مادی و قدمت تاریخی، مع‎الاسف ناشناخته و مهجور مانده و صد البته تاوان سنگینی را از این بابت پرداخته است. چه امکانات وسیع مادی و اندیشه‎های منور و روشنی که مستور بودند و بلااستفاده ماندند و سرانجام در خاک شدند. طبیعی است موقعیت‎هایی این‎چنین، ارزش‎ها را به هدر داده و شکوفایی استعدادها را مانع می‎شود. جای بسی تأسف است که علم و آگاهی از مشاهیر و مفاخر و افاضل استان کرمان آن‎قدر محدود است که گاه فقط به بیان نام بزرگان و احتمالاً محدود فعالیت علمی‎اشان خلاصه می‎شود. امروز از خواجو، ابوحامد فؤاد و... فقط نامی باقی است و چه بسیارند بزرگان و خبرگان و زبده‎هایی که حتی نامشان نیز باقی نمانده...». سپس با معرفی چند تن از بزرگان، به معرفی خواجوی کرمانی پرداخته، ادامه می‎دهد: «بالاخره به چهره برتر شعر و ادب دیارمان خواجوی کرمانی می‎رسیم که در توانایی او همین بس که خواجه بزرگوار، حافظ شیراز فرماید:

دارد سخن حافظ طرز سخن خواجو

{{{2}}}

او که بدایت تا نهایت زندگی‎اش را در تحقیق و تتبع و سفر و کسب معرفت و تلمذ در محضر بزرگان گذراند و بیش از چهل هزار بیت شعر از خود به‎جا گذاشت که به‎راستی گنجینه گران‎بها و ارزشمندی برای تاریخ شعر و ادبیات این مرزوبوم بشمار می‎رود و عجبا که حتی چهره روشن و پرفروغ این عارف و ادیب و شاعر وارسته نیز غبار ایام گرفته و کمتر نام و یادی از او باقی است»‏.

سپس اشاره می‎کند که از کلیه غزلیات دیوان‎های صنایع‎ الکمال و بدایع الجمال شامل معنویات، سفریات و شوقیات استفاده شده است‏.

لازم به توضیح است که مـطالب مندرج در دیوان اشعار خواجو بدین تفصیل است‎:

1. صنایع ‎الکمال‎: مشتمل‎ بر قصاید و قطعات و ترکیبات و ترجیعات‎ و غزلیات‎. غزلیات‎ در این دیوان به دو دفتر تقسیم شده است: یکی غزل‎هایی که در سفر گفته و سفریات نام دارد و دیـگری غـزلیات کـه در حضر‎ فرموده‎ و به‎ حضریات مـوسوم اسـت و در حـدود 10736 بیت می‎باشد‎. صنایع‎ الکمال‎ به‎غیر از قصاید و غزلیات و ترکیبات و رباعیات شامل دو مثنوی همای و همایون و گل و نوروز می‎باشد؛ چنان‎که بدایع‎ الجمال نیز دارای دو‎ مثنوی‎ دیگر است‎.
2. بـدایع ‎الجمال: مـشتمل بـر قصاید و ترکیبات و غزلیات و رباعیات که دفتر غزلیات‎ آن بـه نـام شوقیات خوانده شده و 4340 بیت می‎باشد. پس تمام اشعار خواجو که در این چند دفتر‎ جمع‎ و به چاپ‎ رسیده در حدود 15076 بیت است‏.

از‎ وجوه تـمایز دیـوان خـواجو نسبت به بسیاری از دیوان‎های شعر فارسی، تقسیم‎بندی مـوضوعی شـعرهاست. خواجو احتمالاً خود شعرهایش را به این شکل درآورده است. چنان‎که گذشت دیوان خواجو به دو‎ بخش‎ عمده صنایع‎ الکمال و بدایع ‎الجمال منقسم می‎شود. پیش از خـواجو این تقسیم‎بندی در شعرهای سنایی، سعدی و امیرخسرو دهلوی سابقه داشته و بعد‎ از‎ او در‎ جامی اتّفاق افتاده است. خواجو شاید در این وجـه از شـعرها تـحت تأثیر شاعران پیش از‎ خود، به‎خصوص سعدی بوده باشد. در دیوان چاپی گـاه ایـن تقسیم‎بندی‎ به‎ هم‎ خورده است؛ بدین شکل که یک غزل در نسخه «اساس» و «ب» در «بدایع ‎الجمال» است و این را نـسخه «مـج» ‎‎کـه‎ مصحّح در اختیار نداشته هم تأیید می‎کند؛ ولی در دیوان چاپی در «صنایع ‎الکمال» و گاه‎ یک‎ غـزل کـه جـایگاهش در «سفریات» است و محتوای آن تأیید می‎کند که در «سفر» سروده شده‎، در بین غزل‎های «حضریات» است و نـیز گـاه غـزلی در بین قصیده‎های دیوان چاپی‎ است‏.

می‎توان ادعا کرد که خواجو یکی از شاعران بزرگ عرصه‎ی ادب در قرن هشتم بوده که با سرودن اشعار و به‎خـصوص غزلیات آکنده‎ از‎ شور و حال، جایگاه خاصی در‎ ادبیات‎ ایران‎زمین دارا می‎باشد؛ ولی با کمال تأسف باید اذعان نمود جایگاه این شاعر در حد استحقاق و شایستگی وی مورد توجه قرار نگرفته‎، بلکه‎ تا حدودی هـم غـریب‎ واقع‎ شده است؛ شاعری که حتی سلطان غزل، خواجه شیراز به الهام گرفتن از او اعتراف دارد و شاید سخنی بهتر از این جهت ختم کلام نباشد که بداقبالی شاعر از آنجاست‎ که‎ در برهه‎ای از زمان قـرار گـرفته که سعدی عاشق و شیرین در پیش آن و حافظ رند در پس آن واقع شده‎اند؛ زیرا در عرصه غزل، ظهور و یکه‎تازی حافظ‎ شیرین‎کلام، طومار‎ دیوان غزل‎سرایان را در هم نوردیده و بازار آنان را بی‎رونق نـمود‏.

از شـگردهای هنری و خیالی مورد‎ استفاده شاعر که موجب خلق تصاویر زیبا در اشعار وی شده‎ است‎، «استعاره‎» می‎باشد. شاعر از این شیوه دوشادوش و همپای تشبیه استفاده نموده است. استعاره‎های زیبای بـه‎کارگـرفته‎‎‎شـده‎ توسط شاعر، یادآور استعاره‎هـای خـواجه شـیراز می‎باشد؛ به‎طوری‎که اگر نام‎ شاعر‎ ذکر‎ نگردد، شاید بسیاری، از تشخیص ابیات خواجوی کرمانی از ابیات حافظ ناتوان باشند. استعاره در شـعر‎ خـواجو از بـسامد بالایی برخوردار است؛ هرچند که استعارات بـه‎کاررفـته نیز‎ در شعر شاعران پیشین‎ و هم‎‎عصر او فراوان یافت می‎شود، ولی شاعر از پس این شیوه نیز موفق برآمده و تصاویر خیالی و ادبـی زیـبایی را آفـریده است. استعاره‎های زیبای خواجو حاصل تراوش ذهن خود اوسـت.‎ بیشتر استعاره‎های مورد استفاده در شعر شاعر، از نوع مکنیه و تخییلیه بوده و انواع دیگر در درجه دوم اهمیت قرار گرفته‎انـد و بـعضی اسـتعاره‎ها نیز از جنس عنادیه در شعر شاعر‎ به‎کار‎ گرفته نشده است‏.

وضعیت کتاب

در انتهای کتاب، فهرست مصرع‎های اول غزلیات با ذکر شماره غزل ذکر شده است. همچنین لغت‎نامه دیوان خواجوی کرمانی ارائه شده است. در این لغت‎نامه به‎ترتیب حروف الفبا، الفاظ، کلمات و عباراتی که نیاز به توضیح داشته، معرفی شده است.

در این لغت‎نامه گاه ترجمه بخشی از آیه و جایگاه آن در قرآن کریم، گاه معرفی یک شخصیت و گاه یک داستان عاشقانه، مانند ویس و رامین معرفی شده است‏.

دیوان خواجوی‎کرمانی که شامل قصاید، غزلیات، قطعات، ترکیبات، ترجیعات، مسمط‎ها و رباعیات اوست، با مقدمه‎ای در 85 صفحه به اهتمام احمد سهیلی‎خوانساری در سال ۱۳۳۶ش، تصحیح شده است‏.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. جلال‎پور، حسین، «ضرورت تصحیح انتقادی دیوان خواجوی کرمانی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، متن‎شناسی ادب فارسی، بهار 1392، شماره 17، صفحه 101 تا 124.
3. رادفر، ابوالقاسم، «کتاب‎شناسی خواجوی کرمانی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، کیهان فرهنگی، آبان 1370، شماره 77، صفحه 48 تا 55.
4. رجبی، ایوب، عزتی‎فر، سیمین، «عنصرخیال در آثار خواجوی کرمانی با تأکید بر استعاره»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مطالعات ادبیات، عرفان و فلسفه، تابستان 1395، سال دوم، شماره 2، صفحه 159 تا 172.