تفسير جامع
تفسير جامع تألیف سيد محمد ابراهيم بروجردى از مفسرين بزرگ قرن چهاردهم هجرى كه در هفت جلد منتشر شده است. انگيزه وى از نگارش كتاب آن بوده كه تفسيرى فارسى با بيانى سهل و ساده از فرموده‌هاى ائمه اطهار(ع) و اولياى بزرگوار بنويسد تا شيعيان فارسى زبان از آن بهره‌مند شوند و ذخيره‌اى براى روز معادش باشد.
| تفسير جامع | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | بروجردی، محمدابراهیم (نويسنده) |
| عنوان‌های دیگر | ترجمه تفسیر علی بن ابراهیم قمی جمع آوری شده از تفسیر امام علیه‌السلام و عیاشی و کتب اخبار معتبره |
| ناشر | کتابخانه صدر |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1366 ش |
| چاپ | 6 |
| موضوع | تفاسیر شیعه - قرن ۱۴
تفاسیر شیعه - قرن 3ق. تفاسیر ماثوره - شیعه امامیه |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 7 |
| کد کنگره | BP 98 /ب4ت7 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
اين اثر مشتمل بر تفسير تمامى قرآن به روش ترتيبى مى‌باشد و از تفاسير روايى معاصر كه از زاويه حديث به تفسير نگريسته محسوب مى‌گردد. همواره معانى آيات را با جستجو در روايات دنبال كرده است، از اين روى، نقش و روش اين تفسير، گردآورى روايات اهل بيت عصمت(ع) و گزينش آن بوده است؛ لذاست كه هر جا موضوع و سخنى مربوط به آيه و سوره‌اى از قرآن بوده به روايات استشهاد كرده است.
گزارش محتوا
نويسنده در مقدمه كوتاه خود بر جلد دوم با استناد به آيات و روايات سعى مى‌نمايد كه اظهار نظر در تفسير آيات را حرام و كفر بنماياند و براى اجتناب از اين حرام مى‌نويسد: «از اين جهت ما در اين تفسير از نقل آراء فاسده مردمان و بيانات فلاسفه و عرفاء و از سخنان ابوحنيفه و قتاده و عضدى مسلكان دورى جسته و صرف نظر نموديم و هرگز بيان نخواهيم كرد، چه اين عمل تجاوز كردن از امر و دستور خداوند و ائمه باشد.»
از سوى ديگر تفسير جامع در حقيقت گردآورى روايات تفسير منسوب به امام حسن عسكرى(ع) به تفسير عياشى و تفسير منسوب به على بن ابراهيم قمى است، نه جامع معانى و روشهاى تفسيرى؛ به همين دليل، تفسير جامع را بايد نوعى ترجمه اين چند كتاب روايى دانست، زيرا مؤلف در اين تفسير جز ترجمه و نقل روايات و ديدگاه‌ها، در نقد و بررسى و تحليل كلمات، سخنى و توضيحى از خود نياورده است.
ايشان در مقدمه دوازدهم خود، كتابهايى را كه از آنها روايات را نقل مى‌نمايد به شرح ذيل مى‌نويسد: «اول كتاب كافى شيخ كلينى، دوم فقيه و توحيد و اعتقادات و علل و ساير كتب ابن بابويه شيخ صدوق، سوم كتاب بصائر الدرجات محمد بن حسن صفار و سعد بن عبدالله قمى و تفسير عياشى، فرات بن ابراهيم، مناقب ابن شهرآشوب، كامل الزياره ابن قولويه و كتاب تفسير آيات ولايت اهل بيت(ع) محمد بن عباس ماهيار معروف به ابن حجام است كه از كتب متقنه اخبار مى‌باشد.
ديگر اصل سليم بن قيس هلالى، كتاب تهذيب و استبصار شيخ طوسى، كتاب خصال و اكمال‌الدين و محاسن شيخ برقى و تفسير مجمع البيان طبرسى و تفسير برهان سيد هاشم بحرانى و اختصاص شيخ مفيد.»
در دنباله مطلب مى‌نويسند: «بايد دانست آنچه علماى شيعه تفسير نوشته‌اند در بيشتر آيات از تفسير شيخ ثقه ابى الحسن على بن ابراهيم بن هاشم قمى نقل نموده‌اند...» و به استدلال بر اين كلام مى‌پردازد.
با توجه به بيان ايشان تفسير جامع ترجمه تفسير قمى مى‌باشد كه با منابع روايى ديگر آن را تكميل نموده و با ضميمه كردن ترجمه آيات و برخى اطلاعات مختصر، نام آن را تفسير جامع نهاده و منظور، جامع تفسير قمى و روايات كتب روايى شيعه، مى‌باشد.
مفسر قبل از آغاز تفسير، مقدماتى را در دوازده بخش ارائه داده كه به ذكر عنوان آنها (براى آشنايى با تفسير و روش و محتويات آن) اكتفا مى‌كنيم.
مقدمه اول: فرق بين تفسير و تأويل و ترجمه.
دوم:حرام بودن تفسير به رأى و اظهار نظر نمودن در قرآن
سوم:علم و دانش قرآن منحصرا نزد ائمه(ع)مى‌باشد و ديگران را خداوند از اين دانش بهره‌اى نداده است.
چهارم:در قرآن بيان هر چيزى است و از براى قرآن ظاهر و باطنهاى متعدد است.
پنجم:كيفيت و زمان جمع قرآن و بيان عدم تحريف قرآن و مراد از تحريف، بيان جمع اول، جمع دوم و جمع سوم قرآن است.
ششم: فضيلت قرآن و ثواب تلاوت آن.
هفتم:نامها و اسامى قرآن و چگونگى نزول آن.
هشتم:آداب تلاوت و صحيح‌ترين قرائت و ثواب قرائت قرآن
نهم:بيان آنكه تمام قرآن در شأن ائمه و دشمنان ايشان وارد شده است.
دهم:احاديثى كه مخالف قرآن است از ائمه(ع) نمى‌باشد.
يازدهم: معناى سوره و آيات و خواص قرآن به طور اختصار
دوازدهم:كتابهائيكه از آنها روايت مى‌كنيم.
پس از بيان مقدمات دوازده‌گانه به ترجمه مقدمات تفسير قمى مى‌پردازد.
پيش از اين گذشت كه روش اصلى مفسر در اين تفسير، روش روايى و مأثور است، كه با ذكر روايات اهل بيت(ع) به تفسير آيات و فرازهاى آنها مى‌پردازد. امّا از نظر ترتيب و ورود و خروج در مباحث، شيوه ايشان بدين‌گونه است كه: ابتداى سوره‌ها با ذكر نام سوره و احياناً، اشاره به وجه تسميه آن وارد بحث شده، اطلاعاتى راجع به مكى يا مدنى بودن ترتيب نزول، عدد آيات (به شمارش كوفيين و غير آنها)، تعداد كلمات و حروف، ارائه مى‌دهد، پس از آن به بيان فضيلت سوره و خواص آن مى‌پردازد.
سپس دسته آيات مورد نظر را مطرح و ترجمه آن را بازگو مى‌كند. در قسمت بعد به تفسير آيات با كمك روايات مى‌پردازد و با ذكر منبع روايات و قائل آن ترجمه آن را بدون متن عربى مى‌آورد. در قسمت سوم، ترجمه تفسير قمى است كه به تناسب دسته آيات، بيان مى‌گردد.
مفسر به تناسب برخى آيات، از مباحث موضوعى در حد لزوم، غفلت نورزيده و به بيان آن مى‌پردازد، مانند: بحثى در حقيقت سحر و اقسام آن، عمل مرتاضان، سحر ساحران فرعونى و...كه در ذيل آيه 102 سوره بقره، ج 1، ص231، مطرح كرده‌اند.
در توضيح قصص قرآنى نيز، تابع روايات بوده و نظر شيعه را پيروى مى‌نمايد، بر اين اساس وارد جزئياتى مى‌شود كه روايات اهل بيت(ع) مطرح كرده‌اند، مانند: چگونگى ولادت يحيى، مريم(س) و حضرت عيسى(ع) در ج 1 ص420 ذيل آيه 35 به بعد سوره بقره، كه تا ص439 به آن مى‌پردازد.
مفسر مباحث فقهى را نيز با تفصيل بيان مى‌دارد، و احكام فقهى را با ديدگاه فقهاى شيعه از طريق روايات متعرض مى‌شود، مانند: بحث خمس و احكام مختلف آن ذيل آيه 42 سوره انفال «و اعلموا انما غنمتم...» كه حدود ده صفحه در جلد 3 ص54 به آن اختصاص مى‌دهد.
با توجه به روايى بودن تفسير به‌طور طبيعى، مباحث مربوط به ولايت ائمه(ع)، به‌خصوص ولايت حضرت اميرالمؤمنين على(ع) به طور مفصل بيان شده است، مانند: نزول آيه اكمال دين (آيه 3 مائده) در ج 2، ص157 تا 163 و بحث غدير خم.
و نيز با توجه به روايى بودن تفسير، تفاوتى اساسى بين تفسير، تأويل، بيان مصداق و موارد تطبيق، ديده نمى‌شود و روايات همه با هم و با يك نظر، مطرح مى‌شوند.
در مواردى نيز كه امام معصوم(ع) به آيه توسل جسته، استدلال مى‌نمايد يا به آيه استشهاد مى‌فرمايد، با ديده تفسير و شرح و توضيح آيه به آن نگريسته مى‌شود و از بقيه موارد تفكيك نشده است، مانند نقل روايت امام جواد(ع) ذيل آيه 38 سوره مائده در جلد دوم صفحه 207 به بعد.
وضعيت كتاب
در انتهاى هر جلد، فهرست تفصيلى مطالب ذكر شده است.
منابع مقاله
- مقدمات تفسير جامع، جلد اول و ساير مجلدات
- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهى، ج 1 ص689، بهاء‌الدين خرمشاهى
- طبقات مفسران شيعه، ج 4، ص395، دكتر عقيقى بخشايشى