القانون المسعودي
القانون المسعودى در علم هيئت و نجوم است و توسط ابوريحان بيرونى، در اوايل قرن پنجم هجرى، به زبان عربى تأليف گرديده است. ظاهراً بيرونى، اين كتاب را براى سلطان مسعود غزنوى نوشته است. اين كتاب را مى‌توان جامع‌ترين كتاب اخترشناسى اسلامى دانست كه زمان‌هاى طولانى به‌عنوان كتاب درسى مطرح بوده است.
| القانون المسعودي | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابوریحان بیرونی، محمد بن احمد (نويسنده) جندی، عبدالکریم سامی (مصحح) |
| ناشر | دار الکتب العلمية، منشورات محمد علي بيضون |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1422 ق یا 2002 م |
| چاپ | 1 |
| موضوع | نجوم - متون قدیمی تا قرن 14 |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 3 |
| کد کنگره | QB 41 /الف2ق2 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
اين كتاب، يك دانش‌نامه‌ى ستاره‌شناسى، جغرافيا، هيئت و رياضى است و بهترين گواه بر موقعيت علمى دانشمندان ستاره‌شناس مسلمان در گذشته مى‌باشد.
ساختار
كتاب، در سه جلد تدوين شده است و مشتمل بر يازده مقاله مى‌باشد. مقاله اول تا چهارم(به ترتيب مشتمل بر 11، 12، 10 و 26 باب) در جلد اول، مقاله پنجم تا هشتم(به ترتيب شامل 11، 11، 11 و 17 باب) در جلد دوم و مقاله نهم تا يازدهم(به ترتيب داراى 9، 13 و 12 باب) در جلد سوم گنجانده شده است.
گزارش محتوا
اولين مقاله كتاب، در زمينه هيئت كلى موجودات جهان هستى، ذكر دلايل بر مبادى اين فن (هيئت)، پى‌گيرى دوائر سماوى و توصيف القاب آنها، تحديد ايام(اعم از شب و روز)، ذكر ماه و سال طبيعى و وضعى و... است.
دومين مقاله، درباره تواريخ سه‌گانه (هجرى، يونانى و فارسى)، شناخت تواريخ ديگر غير از سه‌تاى مزبور، صيام نصارى و اعياد آنها، و... است.
مقاله سوم، پيرامون اصول وترها و راه به دست آوردن آنها، جيب و قوس و قطر و... است.
چهارمين مقاله، درباره اندازه زاويه‌ى تقاطع معدّل النهار با منطقة البروج، تقطيع ميل اعظم و شناخت حصه‌هاى درجات البروج، مطالع خط استوا با فلك البروج، تشخيص طول و عرض جغرافيايى شهرها و... است.
مقاله پنجم، از تصحيح طول شهرها به كمك زمان كسوف، خواص مدارهاى موازى با خط استواء، راه شناخت سمت قبله و... سخن مى‌گويد.
در مقاله ششم، از تحويل تاريخ از شهرى به شهر ديگر، تصحيح طول غزنه و اسكندريه، كيفيت وقوف بر اوقات اعتدال و انقلاب و ساير مواضع فرضى فلك البروج و... بحث شده است.
در مقاله هفتم، مطالبى در مورد وضعيت و حركات ماه و عرض و منظر و اختلاف و احوال تعاديل آن، مطرح شده است.
مقاله هشتم، مشتمل بر مباحثى مربوط به اجتماع ماه و خورشيد و كسوف آن دو و حساب و اوقات كسوف هر كدام و... است.
مقاله نهم، حاوى مباحثى پيرامون كواكب ثابت و سيار، منازل و كواكب ماه در نزد عرب و مردم هند و... است.
مقاله دهم، پيرامون حالات، حركات و مواضع كواكب پنج‌گانه (عطارد، مشترى، زحل، زهره و مريخ) در طول و عرض مى‌باشد.
مقاله يازدهم، درباره راه‌هاى تسويه بيوت(دوازده قسمت فرضى منطقة البروج)، شناخت زمان رسيدن كوكب به موضعى فرضى از فلك البروج، صعود و هبوط كواكب و... است.
خلاصه، مقاله‌هاى 1 و 2، به مفاهيم پايه كيهان‌شناسى و گاه‌شمارى مى‌پردازد. مقاله‌هاى 3 و 4، پيرامون مثلثات مسطح و كروى است و جدول‌هاى كاملى از تابع‌هاى شناخته شده دارد. مقاله 5، پيرامون مساحى و جغرافياى رياضى است و جدولى نيز دارد كه مختصات جغرافيايى سرزمين‌ها را نشان مى‌دهد. مقاله 6 و7، پيرامون خورشيد و ماه است. مقاله 8، پيرامون خورشيدگرفتگى، ماه‌گرفتگى و ديدن هلال ماه است. مقاله 9، پيرامون ستاره‌ها و مقاله 10، پيرامون سياره‌هاست. مقاله پايانى نيز پيرامون عمليات احكام نجوم است.
ابوريحان، در اين كتاب، داراى ابتكارهاى شگفتى مى‌باشد كه از آن جمله، فرمول‌هايى براى بسط سينوس يك زاويه است كه هر گاه به علايم جديد نمايش داده شوند معلوم مى‌گردد كه فرمول بيرونى نزديكى زيادى به معادله نيوتون دارد.
او در هم‌آهنگى اندازه‌هاى جغرافيايى، تحقيق خود را تنها بر پايه آزمايش و پژوهش و تجربه استوار نموده است و بر همين اساس، جدول‌هايى را ساخته كه بسيار ارزش‌مندند، لذا زكى وليد طوفقان (پژوهش‌گر ترك)، بخش جدول‌ها را جداگانه به پيوست بخش‌هايى از چند نامه ديگر بيرونى، منتشر ساخته است.
وضعيت كتاب
در پايان هر جلد، فهرست مطالب همان جلد آمده است.
كتاب، توسط عبدالكريم سامى الجندى، مقدمه‌نويسى و تصحيح شده و در سه جلد، توسط انتشارات دار الكتب العلمية، در بيروت لبنان، در سال 1422، به چاپ رسيده است.
ترجمه اين كتاب به زبان انگليسى، باعث شد تا دانشمندان در مغرب‌زمين نيز به اهميت آن پى برده و تحقيقات فراوانى را روى آن انجام دهند.