حاشية الإرشاد
| حاشیة الإرشاد | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | پژوهشگاه علوم وفرهنگ اسلامی(دفتر تبلیغات اسلامی) (محقق)
شهید ثانی، زینالدین بن علی (نويسنده) مختاری، رضا (محقق) |
| ناشر | دفتر تبليغات اسلامی حوزه علميه قم، مرکز انتشارات |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1414 ق |
| چاپ | 1 |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 4 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
مؤلف
حاشية الإرشاد تألیف زين‌الدين على بن احمد بن تقى شامى عاملى، معروف به شهيد ثانى (م 965 ق).
كتاب ارزشمند «إرشاد الأذهان» علامۀ حلى (م 726 ق) از زمان نگارش، مورد توجه بزرگان از فقها قرار گرفته و شروح و حواشى متعددى بر آن نوشته شده است.
ارزش كتاب
شهيد ثانى نيز از بين آثار بزرگان قبل از خود به اين كتاب عنايت خاصى داشته است و بر اين كتاب يك شرح و دو حاشيه نوشته است.
شرح ارزشمند وى به نام «روض الجنان» از كتب مشهور و از مصادر معتبر قرن دهم مى‌باشد و شامل مباحث طهارت و صلاة مى‌باشد.
و حاشيۀ او، يكى همين كتاب «حاشية الإرشاد» مى‌باشد كه حواشى بر تمام كتاب مى‌باشد.
حاشيۀ ديگر صرفا قسمت عقود كتاب الإرشاد را در بردارد كه نسخۀ خطى آن در دست نيست و ظاهرا از آثار مفقود شدۀ شهيد ثانى مى‌باشد.
كتاب موجود نظير ساير كتاب‌هاى فقهى شهيد ثانى مثل «مسالك الأفهام»، «الروضة البهيّة»، «فوائد القواعد» داراى عبارت‌هاى بليغ و موزونى است كه در آن زياده‌روى ملال‌آور و پيچيدگى در عبارت ديده نمى‌شود.
از آنجايى كه نسخه‌هاى خطى اين كتاب كم‌ياب و نادر بوده و در اختيار فقهاى بعد از وى نبوده است در كتب فقهى بعد از وى نيز از آن مطلبى نقل نشده است.
تاريخ تأليف
با توجه به اين كه در اين كتاب به كتاب‌هاى «الروضة البهيّة»، «المسالك الأفهام» و «روض الجنان» اشاره نشده است و تاريخ تأليف اين كتاب‌ها به ترتيب 956، 951، 949ق مى‌باشد بنابراين احتمالا اين كتاب قبل از سال 949 تأليف شده است.
تاريخ انتشار
تا زمان چاپ كتاب موجود هيچ گونه چاپى چه سنگى و چه غير آن از اين كتاب وجود ندارد.
جلد اوّل كتاب موجود در سال 1414 ق، جلد دوم در سال 1418 ق، جلد سوّم در سال 1420 ق، و جلد چهارم در سال 1421ق توسط انتشارات دفتر تبليغات اسلامى، زير نظر مركز مطالعات و تحقيقات اسلامى در قم چاپ شده است.
مصحح آن فاضل ارجمند رضا مختارى بوده كه توسط گروهى از فضلاء و طلاب يارى شده است.
نسخه‌ها
در چاپ كتاب موجود از 5 نسخۀ خطى استفاده شده كه دوتاى آنها كامل و سه نسخۀ ديگر ناقص مى‌باشند.
- نسخۀ متعلّق به كتابخانۀ آیت‌الله نجفى مرعشى با شمارۀ 3354 مربوط به سال 960 و به خط عبدالواسع بن محمد بن زين‌العابدين حسينى.
- در حاشيۀ اين نسخه عباراتى از شهيد ثانى وجود دارد كه با عبارت منه سلّمه الله و ابقاه پايان يافته است. اين نسخه، اصل در تحقيق و تصحيح كتاب قرار گرفته است.
- نسخۀ متعلّق به كتابخانۀ آستان قدس رضوى با شمارۀ 13467، مربوط به سال 975 ق. اين نسخه نيز كامل بوده است. اين نسخه به صورت حواشى در حاشيۀ كتاب إرشاد الأذهان و با رمز «زى» مى‌باشد.
- نسخۀ ديگرى متعلّق به كتابخانۀ آیت‌الله مرعشى، مربوط به سال 1048ق و به خط عز‌الدين بن محيى‌الدين بن عبداللطيف عاملى.
- نسخۀ ديگرى از كتابخانۀ آیت‌الله مرعشى با شمارۀ 8200، مربوط به سال 1016 ق.
- نسخۀ ديگرى از آستان قدس رضوى با شمارۀ 2689، مربوط به سال 940 ق.
نكته:
قابل ذكر است كه علائم «ز»، «زى»، «زين» در بعضى از حواشى ارشاد وجود دارد كه در ابتداى امر اين گونه بنظر مى‌رسد كه اينها حواشى بر ارشاد شهيد ثانى است اما بعد از بررسى مشخص مى‌شود كه يا از «مسالك الأفهام» و يا از «الروضة البهيّة» و يا از «روض الجنان» است.
و همچنين بعضى از نسخه‌هاى خطى از كتابخانۀ آیت‌الله نجفى مرعشى و آیت‌الله گلپايگانى اين چنين هستند. و شايد بر اثر همين اشتباه مؤلف كتاب «مقدمه‌اى بر فقه شيعه» در صفحۀ 112 دچار همين اشتباه شده است.
روش تحقيق و تصحيح
با توجه به كم‌ياب بودن نسخه‌هاى كتاب و چاپ نشدن اين كتاب در گذشته، تحقيق و تصحيح كتاب موجود بسيار دشوار بوده است و بنابراين در تصحيح و مقابلۀ نسخه‌هاى موجود از آثار ديگر شهيد ثانى همچون مسالك الأفهام، الروضة البهيّة، الروض الجنان، فوائد القواعد، المقاصد العلية و الفوائد المليّة استفاده شده است.
و از آنجايى كه نسخه‌هاى چاپ سنگى مسالك الأفهام معمولا صحيح نيست از چند نسخۀ خطى كتابخانۀ آیت‌الله مرعشى و آیت‌الله گلپايگانى استفاده شده است.بله همچنان كه در جلد 2 ذكر شده است بعدها از نسخۀ چاپ سنگى صحيحى كه بتازگى از مسالك الأفهام چاپ شده، استفاده شده است.
ويژگى‌ها
از مهم‌ترين ويژگى‌هاى كتاب احاطۀ مؤلف بر آثار و تأليفات علاّمۀ حلى (قده) مى‌باشد وى در كتاب مكررا مباحثى از كتاب را با ديگر تأليفات علامۀ حلى و بخصوص نهاية الأحكام مقايسه مى‌نمايد، به عنوان نمونه:
در كتاب طهارت: قوله الجاري من المطلق اختار في هذا الكتاب مذهب الأكثر من عدم اعتبار الكثرة في الجاري، و انّه لا ينجس المّا بالتغيّر و الّذي اختاره في سائر كتبه مساواته للواقف. (ج /1ص 63 و 64).
در جاى ديگر: قد استعمل هذه اللفظة المحقق و تبعه عليه المصنف في كتبه. (ج /1ص 154).
در مورد ديگر: كما صرّح به جماعة منهم المصنف في المنتهى مصرّحا. (ج /1ص 299).
از ديگر خصوصيات كتاب تنوع در حواشى كتاب مى‌باشد. در اين حواشى مباحث رجالى، صرف و نحو، توضيح و تفسير اصطلاحات فقهى و ديگر مطالب ديده مى‌شود.
به عنوان نمونه نظريات و اقوال فقها بدون ذكر نام آنان بيان مى‌شود و گاهى تعبير به مشهور يا اكثر نظريات آنان ذكر شده است و فقط در موارد نادرى نام شيخ طوسى، علامۀ حلّى، محقق اول و محقق ثانى ذكر شده است به عنوان نمونه: هذا الحكم ذكره الشيخ رحمه‌الله، و تبعه عليه المصنف و المحقق في غير النافع و مستنده غير واضح.
اسلوب نگارش
در نحوۀ نگارش حواشى صرفا در ابتداى عبارت علامۀ حلّى لفظ «قوله» ذكر شده است اما بدنبال آن از الفاظى نظير «أقول» استفاده نشده بلكه نظريات مؤلف بدنبال آن آورده شده است.
كتاب داراى خطبه نمى‌باشد و حواشى كتاب معمولا از چند خط بيشتر نيستند.
برخلاف غاية المراد و كتاب‌هاى ديگرى كه براى إرشاد الأذهان شرح نوشته‌اند در مواردى كه عبارت «على رأى» يا «فيه قولان» در متن إرشاد الأذهان آمده است، شهيد ثانى به تفسير و تبين آن نپرداخته است بلكه يكى از دو نظريه را پذيرفته است و با الفاظ «قوىّ» و يا «وجيه» و نظائر آن، آن را مشخص نموده است. (ج /1صفحات 142، 150، 160).