تهذيب الأحكام

تهذيب الأحكام

نام کتاب	تهذيب الأحكام
نام های دیگر کتاب	المقنعه. شرح مشیخه تهذیب الاحکام. شرح شرح مشیخه تهذیب الاحکام التهذیب فی شرح المقنعة للشیخ المفید رضوان الله علیه
پدیدآورندگان	آخوندی، محمد (مصحح) طوسی، محمد بن حسن (نويسنده) آخوندی، علی (گردآورنده) خرسان، حسن (محقق و معلق) خرسان، حسن (نويسنده)
زبان	عربی
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏158‎‏/‎‏4‎‏ ‎‏/‎‏م‎‏7‎‏ ‎‏م‎‏7026‎‏ ‎‏1365‎‏ب
موضوع	احادیث احکام احادیث شیعه - قرن 4ق. طوسی، محمد بن حسن، 385 - 460ق. مشیخه تهذیب الاحکام - نقد و تفسیر فقه جعفری - قرن 4ق. محدثان شیعه مفید، محمد بن محمد، 336 - 413ق. المقنعه - نقد و تفسیر
ناشر	دار الکتب الإسلامیة
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1365 هـ.ش
کد اتوماسیون	1346

معرفى اجمالى

تهذيب الأحكام، اثر ابوجعفر محمد بن حسن طوسى، معروف به شيخ طوسى (متوفاى 460ق)، سومين كتاب از كتب اربعه روايى شيعه است كه تحقيق آن توسط حسن خرسان انجام گرفته و به همت محمد آخوندى و على آخوندى گردآورى و مورد تصحيح قرار گرفته است.

«تهذيب الأحكام»، شرحى حديثى بر كتاب «المقنعة» شيخ مفيد است. شيخ طوسى كه در جوانى شاگرد شيخ مفيد بوده است تصميم مى‌گيرد شرحى بر كتاب «المقنعة» استاد خود بنگارد و روايات مربوط به هر حكم و فتوا را بيان كند.

درباره زمان تأليف كتاب بايد گفت كه شيخ، كتاب را در سن حدود 25 يا 26 سالگى شروع كرده است و اين نشانگر نبوغ و رشد فوق‌العاده علمى اوست كه در اين سن چنين كتابى در محضر شيخ مفيد نگاشته است؛ زيرا شيخ مفيد در آغاز نگارش كتاب زنده بود است؛ ازاين‌رو در پايان نام او جمله «أيده الله تعالى» را ذكر مى‌كند؛ ولى پس از نگارش قسمتى از كتاب، شيخ مفيد از دنيا مى‌رود (413ق) و شيخ طوسى از او با عنوان «رحمه‌الله» ياد مى‌كند .

ساختار

در ابتداى كتاب سه مقدمه از ناشر، محقق و مؤلف آمده و در انتهاى كتاب مشيخه ذكر شده است.

شيخ طوسى ابتدا كلام شيخ مفيد در كتاب «المقنعة» را ذكر و سپس روايات مربوط را بيان مى‌كند، ولى اين التزام به شرح مقنعة بيشتر از باب 12 كتاب الصلاة، «باب فضل الصلاة و المفروض منها و المسنون» به طول نمى‌انجامد و از آن قست به بعد خود مؤلف روايات را به‌صورت مبوب و منظم تا پايان كتب فقهى دنبال مى‌كند و ديگر از مقنعه سخن به ميان نمى‌آورد. اين كتاب داراى 13590 حديث است كه ضمن 393 باب تنظيم و تبويب شده است .

ايشان ذيل هر باب، روايات مرتبط را ذكر، سپس روايات مخالف و جواب توجيه و تأويل خويش را بيان مى‌كند .

گزارش محتوا

همان طور كه مى‌دانيم يك روايت از دو قمست سند و متن تشكيل شده است. در قسمت سند روايات، شيخ طوسى در ابتداى كتاب، همانند شيخ كلينى عمل كرده است و تمامى اشخاص سند را به‌طور كامل در ابتداى حديث ذكر مى‌كند، ولى پس از نگارش مقدارى از كتاب براى صرفه‌جويى در وقت، شيوه دوم (شيوه شيخ صدوق) را برمى‌گزيند و فقط راوى آخرين را ذكر مى‌كند و سند به آنها را به بخش پايانى كتاب؛ يعنى مشيخه وامى‌گذارد.

اولين شخصى كه شيخ در مشيخه سند خود را به او ذكر كرده است، ثقةالإسلام محمد بن يعقوب كلينى و آخرين آنها ابوطالب انبارى است.

وى قسمتى از سند روايات را به كتاب فهرست خود ارجاع داده و قسمتى را نيز در كتاب ديگر خود «الاستبصار» بيان كرده است. مجموعه سندهاى شيخ در مشيخه «تهذيب الأحكام»، «الاستبصار» و نيز در كتاب «الفهرست» او به 856 سند بالغ مى‌شود كه همراه با معرفى، صحت، وثاقت، ضعف، مجهول بودن و ساير ويژگى‌هاى آن در جلد 24 «مستدرك الوسائل» آمده است و تعدادى از آنها (54 نفر) را شيخ حر عاملى در جلد پايانى «وسائل الشيعة» ذكر كرده است .

اين مجموعه، دربردارنده افزون بر 13 هزار حديث اماميه در تمامى ابواب فقهى است كه به‌مناسبت، توضيحاتى از مؤلف را نيز در بر دارد.

در 3 مجلد نخست، شيخ طوسى با محوريت بيشترى كه براى «المقنعة» قائل بوده، نخست اخبارى در شرح آن گرد آورده و پس از پايان موضوعات، بار ديگر ابواب مشابهى را با عنوان «أبواب الزيادات» به مجموعه افزوده است كه حالت مكمل دارد. چنين تفكيكى از جلد چهارم به بعد ديده نمى‌شود و 7 جلد باقى كتاب، ساختار همگنى دارد .

ايشان گاه ضمن برخى از كتاب‌ها مطالب مهم ديگرى به‌صورت استطراد و تكمله آورده است؛ نظير بحث خمس و بحث جزيه در زكات، امر به معروف در جهاد، زيارت و مختصرى از زندگى معصومين(ع) در حج .

كتاب تهذيب، افزون بر اهميت حديثى از اهميت فقهى نيز برخوردار است. نه‌تنها شيخ طوسى خود در معرفى اين كتاب در «الفهرست»، بر ارزش فقهى آن تأكيد كرده، بلكه در منابع پسين فقه اماميه، به هنگام اشاره به اختلاف آراى شيخ طوسى، آراى او در تهذيب نيز در كنار آثار فقهى‌اش چون «النهاية» و «المبسوط» و «الخلاف»، مورد توجه نويسندگان قرار گرفته است .

وضعيت كتاب

«تهذيب الأحكام»، به نوبه خود مورد توجه عالمان سده‌هاى متأخر قرار گرفته و شروح و حاشيه‌هايى بر آن نوشته شده است، از جمله:

1. شرحى از صاحب مدارك (د 1009ق)؛
2. شرحى ناتمام از مولا محمدامين استرآبادى (د 1036ق)؛
3. ملاذ الأخيار از محمدباقر مجلسى (د 1111ق)؛
4. مقصود الأنام از نعمت‌الله جزايرى (د 1112ق)؛
5. تنبيه الأريب و تذكرة الحبيب در شرح شرح اسانيد كتاب، از هاشم بحرانى؛
6. ترتيب التهذيب از هاشم بحرانى؛
7. تصحيح أسانيد التهذيب از مولا محمد بن على اردبيلى؛
8. چند حاشيه از كسانى چون شيخ حسن صاحب معالم، آقا جمال خوانسارى، ميرزا عبدالله افندى، قاضى نورالله شوشترى و وحيد بهبهانى.

تهذيب الأحكام، بارها به چاپ رسيده است، اما چاپ‌هاى تحقيقى آن نخست به كوشش حسن موسوى خرسان در نجف (1379ق) و بار ديگر به كوشش على‌اكبر غفارى در تهران (1417ق)، هر دو در 10 مجلد صورت گرفته است </ref>ر.ك: همان، ص450 و 451</ref>.

فهارس هر جلد در پايان همان جلد آمده است. پاورقى‌هاى كتاب به منابع ديگر حديث در كتب اربعه اختصاص يافته است.

در پايان جلد دهم بعد از فهرست محتويات، مشيخه آمده است كه شماره صفحات آن از ابتدا شروع مى‌شود و به صفحه 92 ختم مى‌شود.

منابع مقاله

1. بخش فقه، علوم قرآنى و حديث، دايرةالمعارف بزرگ اسلامى، زير نظر كاظم موسوى بجنوردى، ج16، چاپ اول، مركز دايرةالمعارف بزرگ اسلامى، تهران، 1387ش.

2. مدنى بجستانى، سيد محمود، فرهنگ كتب حديثى شيعه، ج1، تهران، مؤسسه انتشارات امير كبير، شركت چاپ و نشر بين‌الملل، 1385.

وابسته‌ها

الوافي

گزیده تهذیب

ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار