تفسير جامع آيات الأحكام
| نام کتاب | تفسیر جامع آیات الاحکام |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | قربانی لاهیجی، زینالعابدین (نويسنده) |
| زبان | فارسی |
| کد کنگره | FP 99/6 /ق4ت7 |
| موضوع | تفاسیر فقهی - شیعه
فقه جعفری - قرن 14 |
| ناشر | نشر سايه |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1384 هـ.ش |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE10608AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
تفسير جامع آيات الأحكام، اثر زين‌العابدين قربانى لاهيجى، شرح و تفسير آياتى از قرآن كريم است كه دربردارنده احكام شرعى فرعى و به اصطلاح، مسائل فقهى مى‌باشند. كتاب، به زبان فارسى و در 1373ش، نوشته شده است.
ساختار
مطالب كتاب در دوازده جلد سامان يافته و در ابتداى هر جلد، مقدمه‌اى از نويسنده در توضيح اجمالى محتواى مجلدات، آمده است.
دانشمندان اهل سنت و تشيع، در نوشتن كتاب‌هاى آيات الأحكام، داراى دو شيوه مختلف بوده و هستند: اهل سنت آياتى را كه مبين حكم و يا موضوع و محور حكمى بوده، به ترتيب سوره‌هاى قرآن، مطرح مى‌كنند و مورد بررسى قرار مى‌دهند، ولى دانشمندان شيعه، تنها آيات مشتمل بر حكمى از احكام شرعى (نه موضوع و محور حكمى) را طبق ابواب فقه اسلامى، از طهارت تا ديات، مد نظر قرار داده، در فهم مفاد آنها به بحث و اجتهاد مى‌پردازند؛ مثلا اهل سنت نخستين آيه‌اى را كه مورد بحث قرار مى‌دهند، «بسم الله الرحمن الرحيم» است كه در ابتداى سوره «فاتحة الكتاب» قرار دارد و در آن از اين لحاظ بحث مى‌شود كه آيا «بسم الله» جزء سوره هست يا نه؟ آيا قرائت آن در فاتحة الكتاب لازم است يا نه و... ولى شيعه نخستين آيه‌اى را كه مورد بحث قرار مى‌دهد، آيه 6 از سوره مائده است: «يا أيها الذين آمنوا إذا قمتم إلى الصلاة فاغسلوا وجوهكم و...» كه مربوط به وضو، غسل و تيمم مى‌باشد. هركدام از اين دو شيوه، امتيازاتى دارد، ولى شيوه شيعه، نظر به همسانى با ابواب فقه اسلامى، سهل‌الوصول‌تر، منظم‌تر و طبيعى‌تر است و لذا نويسنده طبق همين شيوه، كتاب را سامان داده است.
گزارش محتوا
جلد اول، «كتاب طهارت» و «كتاب صلاة» را در خود جاى داده و لذا آياتى كه مربوط به احكام مرتبط با طهارت و نماز مى‌باشند، در آن آمده است. در مقدمه نويسنده در اين جلد، ابتدا ضرورت تفسير قرآن و تفسير آيات الأحكام توضيح داده شده و سپس به نمونه‌هايى از تفاسير آيات الأحكام (از جمله «أحكام القرآن» ابوعبدالله محمد بن ادريس شافعى، «أحكام القرآن» ابوالحسن على بن حجر بن محمد سعدى، «أحكام القرآن» قاضى ابواسحق اسماعيل بن اسحق ازدى، «تفسير آيات الأحكام» شمس‌الدين محمد بن ابى‌بكر دمشقى حنبلى و...)، نخستين مؤلف آيات الأحكام، ويژگى‌هاى عامه و خاصه در نگارش آيات الأحكام و مهم‌ترين كتاب در اين رابطه، اشاره شده است...[۱]
نويسنده، معتقد است با آنكه عامه و خاصه، از همان قرن‌هاى دوم و سوم قمرى، به جهت كثرت نياز جامعه اسلامى به فهم و درك معانى بلند «آيات الأحكام»، به شرح و تفسير آن پرداخته‌اند، اما اولا بسيارى از آنها به‌مرور زمان از بين رفته و يا به حليه طبع آراسته نشده است و ثانيا همه آنها در يك مرحله و رتبه نيستند. به نظر وى مهم‌ترين كتبى كه در اين زمينه، نگارش يافته است، عبارتند از: «كنز العرفان» فاضل مقداد، «مسالك الأفهام» علامه محمدجواد كاظمى، «قلائد الدرر» علامه جزائرى و......[۲]
اولين آيه‌اى كه در كتاب طهارت آمده، آيه 6 سوره مباركه مائده مى‌باشد با اين مضمون: «اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، هنگامى كه براى نماز بپاخاستيد، صورت و دست‌هايتان را تا آرنج بشوييد و...». نويسنده، معتقد است كه اين آيه، از جامع‌ترين آيات قرآن در باب طهارت است؛ زيرا هم دستور وضو، غسل و تيمم در آن آمده و هم شرايط و چگونگى انجام آنها در آن بيان شده و شامل مسائل و نكات فراوانى است؛ تا جايى كه بعضى از نويسندگان كتب آيات الأحكام، تصريح كرده‌اند كه اين آيه، متضمن 800 تا 1000 نكته و مسئله است. از اين‌رو، با آنكه از نظر طبيعى، بعضى از آيات ديگر مانند آيه 50 سوره فرقان، آيه 11 سوره انفال و آيه 109 سوره توبه بر آن مقدم بوده‌اند، نويسنده همانند بسيارى از مؤلفين آيات الأحكام، اين آيه مباركه را بر ديگر آيات مربوطه، در مقام نگارش، مقدم داشته است...[۳]
از جمله نكاتى كه نويسنده در مورد اين آيه، بدان پرداخته است، عبارتند از:
- باآنكه طبق نظر شيعه و برخى از طوائف اهل سنت (مانند شافعى‌ها) كفار، همان‌گونه كه مكلف به اصولند، مكلف به فروع نيز مى‌باشند؛ بنابراين، چگونه در آيه مورد بحث، تنها مؤمنين مخاطب و مورد حكم قرار گرفته‌اند؟...[۴]
- منظور از «إذا قمتم إلى الصلاة» چيست؟...[۵]
- آيا وضو تنها براى محدث لازم است و يا بر هر نمازگزار؟...[۶]
- وجوب وضو و غسل، نفسى است يا غيرى؟...[۷]
- ضرورت نيت براى هركدام از طهارات ثلاث...[۸]
- منظور از «فاغسلوا وجوهكم» چيست؟...[۹]
- مقصود از «و أيديكم إلى المرافق» چيست؟...[۱۰]
- شستن صورت و دست‌ها به‌عنوان واجب، مستحب و حرام...[۱۱]
- مقصود از «و امسحوا برؤوسكم» چيست؟...[۱۲]
- مقصود از «و أرجلكم إلى الكعبين» چيست؟ و......[۱۳]
در كتاب طهارت، مجموعا دوازده آيه، مورد بحث و بررسى قرار گرفته است.
گرچه آيات مربوط به نماز در قرآن، كمتر به جزئيات مسائل پرداخته و بيشتر به كليات آن توجه دارد، بااين‌حال از تنوع و گستردگى خاصى برخوردار است؛ ازاين‌رو در كتاب صلات، آيات مربوط به نماز، در فصول مختلفى (مجموعا هشت فصل) مورد بررسى قرار گرفته است...[۱۴]
فصل اول و دوم اين كتاب، در جلد اول آمده است. در فصل اول، آياتى بررسى گرديده كه به‌طور مطلق بر نماز تأكيد دارد...[۱۵]و در فصل دوم، به آياتى پرداخته شده كه مربوط به نمازهاى پنج‌گانه و اوقات آن مى‌باشد...[۱۶]
فصل سوم تا هفتم كتاب صلات در جلد دوم جاى گرفته و فصل سوم، در ابتداى جلد سوم آمده است. عنوان اين فصول به ترتيب عبارتند از: قبله و احكام آن؛ مقدمات نماز؛ مقارنات نماز؛ مستحبات نماز؛ آيات مربوط به نماز و اقسام نماز.
كتاب صوم و زكات، در جلد سوم گنجانده شده است. در ابتداى اين جلد، مقدمه‌اى ذكر گرديده كه در آن، اختلاف ميان مسلمانان و علت چندگانگى موجود ميان آنها در دو امر زير، خلاصه شده است:
- اختلاف در چگونگى استنباط: نويسنده، معتقد است كه داشتن ديدگاه‌هاى مختلف درباره مسائل و موضوعات و به‌كارگيرى مقدمات ويژه در استنباط آنها، نتايج مختلفى را به دنبال خواهد داشت...[۱۷]
- سوء نيت و تعصب گروهى و مذهبى: گرچه بسيارى از اختلافات كلامى و فقهى ناشى از اختلاف اجتهاد و برداشت‌هاست، ولى سوء نيت‌ها و تعصبات گروهى و مذهبى را نمى‌شود در پيدايش نحله‌ها و فرقه‌هاى كلامى و فقهى منكر شد...[۱۸]
- ناديده گرفتن ثقلين: اين امر، باعث غفلت از مرجعيت علمى بعد از رسول خدا(ص) بوده كه با تعيين او، دين كامل و نعمت تمام گرديده است...[۱۹]
اولين آيه‌اى كه در كتاب صوم آمده، آيه مباركه 183 از سوره بقره (يا أيها الذين آمنوا كتب عليكم الصيام...) مى‌باشد كه نويسنده ضمن شرح و تفسير آن، به نكات زير در مورد اين آيه، اشاره كرده است:
- خطاب به مؤمنين از يك‌سو تنها شامل مكلفين است؛ چراكه تنها آنها مى‌توانند مسائل اعتقادى را درست تصور و تصديق كنند و به مرحله باور برسند نه غير مكلفين و از سوى ديگر، اين خطاب، يك نوع تشريفى است كه هرگونه خستگى روزه‌دارى را از روزه‌دار، دور مى‌كند.
- بررسى اين نكته كه آيا تشبيه «كتب عليكم الصيام» بر «كتب على الذين من قبلكم» تنها در وجوب صيام است يا در وقت وجوب صوم؛ يعنى ماه رمضان است و يا در عدد آن كه يك ماه است؟
- يكى از فلسفه‌هاى روزه، تقويت روح خداترسى و تقوى است...[۲۰]
از جمله آياتى كه در كتاب زكات، مورد بحث و بررسى قرار گرفته است، آيه 6 و 7 سوره مباركه سجده مى‌باشد كه در مورد آن، به سؤالات زير، پاسخ گفته شده است:
- آيا منظور از اين زكات، همان فريضه مالى مصطلح است؟
- آيا از اين آيه، مى‌شود وجوب فروع بر كفار را استنباط كرد؟
- آيا از اين آيه مى‌شود استنباط كرد كسى كه زكات نمى‌دهد، كافر است؟...[۲۱]
در مجلدات بعدى نيز به همين ترتيب، ابواب مختلف فقهى جاى گرفته است؛ بدين صورت كه كتاب خمس و حج در جلد چهارم، حكومت اسلامى و ولايت فقيه در جلد پنجم، جهاد و دفاع در جلد ششم، امر به معروف و نهى از منكر و تقيه در جلد هفتم، مكاسب، متاجر، عقود و ايقاعات، بيع، دين، قرض، رهن، ضمان، صلح، وكالت، اجاره، شركت، مضاربه، ابضاع، وديعه، عاريه، سبق و رمايه، شفعه، لقطه، غصب، اقرار، وصيت، حجر، وقف، سكنى، عمرى، صدقه و هبه، نذر، عهد، يمين و عتق در جلد هشتم، نكاح، طلاق و احكام مربوط به آنها در جلد نهم و دهم و اطعمه و اشربه، البسه، ميراث، قضا، شهادات، حدود و ديات در جلد يازدهم و دوازدهم ذكر شده است.
يكى از ويژگى‌ها و امتيازات بارز اين كتاب، دامنه وسيع تحقيقات و تتبعات در متون تفسيرى و علوم قرآنى و كتب فقهى است كه نويسنده با داشتن كتابخانه‌اى معظم، اثر خويش را با آراى آنها زينت بخشيده است و اين اثر در حقيقت يك تفسير آيات الأحكام نمونه، با زبان نوشتارى متداول عصر ماست كه هم نياز مراكز دانشگاهى را برآورده نموده و هم جامعه اهل تحقيق را دست‌مايه‌اى گران‌سنگ است...[۲۲]
وضعيت كتاب
در هر جلد، فهرست مطالب در ابتدا و فهرست آيات، در انتهاى كتاب جاى گرفته است.
پاورقى‌ها بيشتر به ذكر منابع اختصاص يافته است.
پانويس
- ↑ مقدمه، ص13 - 27
- ↑ همان، ص25
- ↑ متن كتاب، ص36
- ↑ همان
- ↑ همان، ص38
- ↑ همان، ص40
- ↑ همان، ص43
- ↑ همان، ص44
- ↑ همان، ص46
- ↑ همان، ص52
- ↑ همان، ص54
- ↑ همان، ص55
- ↑ همان، ص66
- ↑ همان، ص273
- ↑ همان
- ↑ همان، ص299
- ↑ مقدمه، ج 3، ص15
- ↑ همان، ص16
- ↑ همان، ص17
- ↑ متن كتاب، ج 3، ص131 - 132
- ↑ همان، ص253 - 256
- ↑ مقدمه ناشر، ص11
منابع مقاله
مقدمه و متن كتاب.