الأربعين في دلائل التوحيد

كتاب الأربعين في دلائل التوحيد، اثر ابواسماعیل عبدالله بن محمد هروی (396-481ق)، کتابی است به زبان عربی، دربردارنده چهل حدیث درباره اسماء و صفات خداوند. به دنبال این اثر، رسالة في الذب عن أبي‌الحسن الأشعري، تألیف ابوالقاسم عبدالمالک بن عیسی بن درباس (576-659ق)، در دفاع از ابوالحسن اشعری(260-324ق) در کتاب «الإبانة عن أصول الديانة» آورده شده است.

كتاب الأربعين في دلائل التوحيد

نام کتاب	كتاب الأربعين في دلائل التوحيد
نام های دیگر کتاب	کتاب الاربعين في دلائل التوحيد رسالة في الذب عن أبي الحسن الأشعري
پدیدآورندگان	انصاری، عبدالله بن محمد (نويسنده) فقيهي، علي بن محمد (مصحح) ابن درباس، عبد الملک بن عيسي (نويسنده)
زبان	عربي
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏217‎‏/‎‏4‎‏ ‎‏/‎‏ه‎‏4‎‏الف‎‏4
موضوع	اشعريان - دفاعيه‏ها و رديه‏ها توحيد
ناشر	موسسه تبوک للنشر و التوزيع
مکان نشر	مصر - قاهره
سال نشر	مجلد1: 2010م ,
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE25126AUTOMATIONCODE

این دو اثر توسط علی بن محمد بن ناصر فقیهی مورد تحقیق و تصحیح قرار گرفته و منتشر شده است.

ساختار

کتاب از دو بخش مجزا تشکیل شده است که در بخش اول بعد از مقدمه محقق و زندگی‎نامه ابواسماعیل هروی، چهل حدیث آمده که هرکدام از این احادیث در یک باب جای گرفته‎اند.

در بخش دوم، متن رساله دوم، بعد از مقدمه محقق آمده است.

گزارش محتوا

كتاب الأربعين في دلائل التوحيد

ابواسماعیل هروی همچون بخاری کتابش را با روایتی در باب نیت آغاز نموده و آن را تحت عنوان «باب إيجاب النية الصادقة في كل عمل» قرار داده است. او خود این روایت را از علی بن محمد بن طرازی (متوفی 422ق) در نیشابور شنیده است. سلسله این روایت به خلیفه دوم ختم می‎شود. او از پیامبر(ص) نقل می‎کند: «إنما الأعمال بالنيات و إنما لامرئ ما نوی».

دومین روایت به موضوع نصیحت و خیرخواهی اختصاص یافته است. نویسنده با سند خویش از جریر بن عبدالله نقل می‎کند که: با رسول خدا بر اقامه نماز و دادن زکات و خیرخواهی برای هر مسلمانی بیعت نمودم.

در روایت چهارم این رساله به این مسئله اشاره شده که: «مردی از اهل کتاب نزد رسول خدا(ص) آمد و گفت: ای محمد! خداوند متعال، آسمان‎ها را بر یکی از انگشتانش؛ زمین را بر انگشت دیگرش، کوه‎ها را بر یکی دیگر از انگشتانش و خاک مرطوب را بر انگشت دیگرش قرار می‎دهد، سپس می‎گوید: من پادشاه و مالک جهانم. در این هنگام پیامبر خندید به‎گونه‎ای که دندان‎هایش پیدا شد. سپس این آیه شریفه را خواند: وَ مٰا قَدَرُوا اَللّٰهَ حَقَّ قَدْرِهِ (الأنعام: 91)؛ «آنان خدا را آن‎گونه که سزاوار اوست نشناختند». فضیل و سفیان این مطلب را بیان نموده‎اند که پیامبر از روی تعجب خندید و گفتار آن مرد را تصدیق نمود.

در جای دیگر روایاتی نقل نموده که جایگاه خداوند را در آسمان فرض نموده است که هر شب از آنجا به زمین می‎آید. او محدود و دارای جهت است و اعضایی چون، دست، چشم، گوش، انگشت و... دارد. او قدم‎هایش را بر روی کرسی قرار داده است.

محقق در این رساله علائمی اختصاری برای برخی از کتاب‎ها در نظر گرفته که عبارت است از:

1. «خ»، برای صحیح بخاری؛
2. «م»، برای صحیح مسلم؛
3. «حم»، برای مسند احمد؛
4. «ت»، برای صحیح ترمذی؛
5. «د»، برای سنن ابوداود؛
6. «جه»، برای سنن ابن ماجه.

رسالة في الذب عن أبي‎الحسن الأشعري

این رساله را عبدالملک بن عیسی بن درباس، در دفاع از کتاب «الإبانة» ابوالحسن اشعری نوشته است. برخی می‎گویند این اثر توسط ابواسحاق ابراهیم بن عثمان بن عیسی، فرزند برادر عبدالملک بن عیسی نوشته شده است، نه خود او.

کتاب «الإبانة»، مشتمل بر همه عقاید اشعری است و گفتگوی مفصل از آن، به‎ویژه ازآن‎جهت که حتی امروز نیز اکثریت مسلمانان جهان دارای این مذهب فکری‎اند، ضروری می‎نماید. اشعری ابتدا در دو باب از این کتاب به نقل و شرح عقاید و اقوال کژراهان و بدعت‎گذاران (بنا بر تعبیر او) می‎پردازد که خود صریحاً به‎عنوان معتزلیان، قدریان، جَمهیان، حَروریان، رافضیان و مُرجئیان از آن‎ها یاد می‎کند و سپس به بیان نظرات «اهل حق و سنت» می‎پردازد.

محقق در مقدمه این رساله به معتزله تاخته و می‎گوید: آن‎ها کسانی هستند که نصوص قرآنی و روایی را مورد تحریف قرار داده‎اند.

وی می‎نویسد: هرچند ابوالحسن اشعری در ابتدا شاگرد ابوعلی جبائی معتزلی و معتقد به مسلک اعتزال بود، لکن بعد از مدتی با تمسک به قرآن و حدیث از اعتزال دست کشید و تفکر آن‎ها را مورد نقد قرار داد و تفکر صحیح خود را در کتاب «الإبانه عن أصول الديانة» به معرض نمایش گذاشت. برخی، درباره او گفته‎اند: اعتقاد ابوالحسن اشعری با آنچه در این کتابش آورده، منافات دارد؛ زیرا او در این اثرش راه تقیه را پیش گرفته است. برخی دیگر در دفاع از وی گفته‎اند: اینکه گفته شود او در این اثر تقیه نموده است، افترائی بیش نیست؛ زیرا او از عالمانی است که به علم و تقوا معروف بوده و از چنین کسی بعید است که در وادی نفاق و تقیه بیفتد.

نویسنده در این رساله، نظریات برخی از علماء را آورده که در تعریف و تمجید از کتاب «الإبانة» ابوالحسن اشعری، مطالبی را بیان نموده‎اند و گفته‎اند که این اثر او به‎دور از تقیه نوشته شده است.

این اثر، رد بر کلام کوثری نیز هست. او در حاشیه خویش نوشته است: اشعری، کتاب ابانه را بر روش مفوضه نوشته است و مقصود او بیرون کشیدن کسانی است که در ورطه تشبیه افتاده‎اند. او سعی نموده قدم‎به‎قدم آن‎ها را به سمت اعتقاد صحیح هدایت کند... ابوالحسن اشعری به بغداد رفت و با تمام حکمتش سعی نمود به‎وسیله کتاب ابانه، به‎تدریج تفکر معتقدان و زاهدان حشویه (حشویه قائل به تجسیم بودند) را به اعتقاد مطابق با سنت تبدیل نماید؛ لذا به‎محض وارد شدن به آنجا این اثر را نوشت.

نویسنده در این رساله، نظرات برخی از علما درباره کتاب و نویسنده «الإبانة» را ذکر کرده است؛ از جمله نظر احمد بن ثابت طرقی در بیان مسئله «استقرار (استواء) خداوند» است که می‎گوید: جهمیه را دیدم که مسئله عرش را منکر می‎شدند و استوا را طبق نظر ابوالحسن اشعری تأویل می‎بردند و من دیدم که این نوع تأویل و انتساب آن به ابوالحسن اشعری باطل است؛ زیرا در کتاب الإبانة عن أصول الديانة، ادله‎ای را دیده‎ام که استقرار و استوا را اثبات نموده است و در آن تأویل نیست.

یکی دیگر از عالمانی که به این اثر اهتمام ورزیده، اسماعیل بن عبدالرحمن بن احمد صابونی نیشابوری (متوفی 449ق) است. او همواره درحالی‎که کتاب «ابانه» اشعری را در دست داشت، به مجلس درسش می‎رفت... .

وضعیت کتاب

فهرست محتویات و فهارس فنی در انتهای کتاب آمده است.

محقق در ابتدای هر رساله مقدمه‎ای نقل نموده و مهم‎ترین کارهایی را که بر روی آن انجام داده ذکر نموده است.

وی در ابتدای هر رساله چند تصویر از نسخ خطی را به معرض نمایش گذاشته است.

پاورقی‎های کتاب به ذکر مستندات مطالب و ترجمه اعلام متن اختصاص یافته است.

منابع مقاله

1. مقدمات و متن کتاب.
2. بخش فلسفه و کلام، دایرة‎المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، مرکز دائرة‎المعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، تهران، 1374ش.
3. سلفی، حمدی عبدالمجید، رسالة في الذب عن أبي‎الحسن الأشعري و كتابه الإبانة عن أصول الديانة، مجله الحكمة، رجب 1422، شماره 23.

پیوندها

مطالعهكتاب الأربعين في دلائل التوحيد در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور