أحكام القرآن (شافعی)
احكام القرآن تأليف محمد بن ادريس شافعى (متوفى 204ق) مؤسس مكتب فقهى شافعيه، از قديمى‌ترين متون باقيمانده اين رشته مى‌باشد. ابوبكر احمد بن حسين بيهقى (متوفى 458ق) آراى شافعى را در كتب او و كتب شاگردان و يارانش مانند: مزنى، بويطى، ربيع جيزى، ربيع مرادى، ابوثور، ابوعبدالرحمن، يونس بن عبدالاعلى و ديگران تتبع و نقل كرده و تأييداتى از سنن نيز به همراه آن آورده است.مهم‌ترين آراء و نظريات شافعى درباره قرآن و حجيت آن، رابطه آن با سنت، مسأله نسخ قرآن با قرآن و عدم نسخ آن با سنت متواتر (از شاذترين آراء در عالم اسلامى) است.
| نام کتاب | احکام القرآن |
|---|---|
| نام‌های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | عبدالخالق، عبدالغنی (مصحح)
شافعی، محمد بن ادریس (نويسنده) کوثری، محمد زاهد (مقدمه‌نويس) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BP 99/3 /ش2الف3 |
| موضوع | تفاسیر فقهی - اهل سنت
تفاسیر فقهی - شافعی قرآن - احکام و قوانین |
| ناشر | دار الکتب العلمية، منشورات محمد علي بيضون |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1412 هـ.ق یا 1991 م |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE1387AUTOMATIONCODE |
مسائل ديگر اصولى مانند استحسان و نيز مهم‌ترين مسائل فقهى قرآن در اين کتاب آمده است.در واقع شافعى پس از بيان مهم‌ترين پايه‌هاى اصول فقه به استنباط احكام آيات فقهى پرداخته است.
روش كلى در بررسى مباحث به‌اين‌گونه است كه بيهقى سعى نموده بر طبق ابواب فقهى كه از طهارت آغاز مى‌گردد، مطالب شافعى را بيان كند. در اين بين مباحثى غيرفقهى اصطلاحى كه مى‌توان از ديدگاه اهل سنت آنها را احكام قرآنى ناميد نيز لابلاى ترتيب فقهى مطرح شده است، كه در نتيجه آغاز کتاب با تفسير برخى آيات متفرقه مى‌باشد.
لازم به يادآورى است كه شافعى به برخى فتاوى و استدلال‌هاى عجيب، مشهور است كه از آن جمله است:
- در استدلال به آيه 15 مطففين «كلاّ إنهم عن ربهم يومئذ لمحجوبون» مى‌گويد:چون آيه ناظر به مقام سخط (ناخشنودى) است و نشان مى‌دهد كه (افراد مورد اشاره در آيه) در حالت سخط از رؤيت خدا محرومند، مى‌توان نتيجه گرفت كه در حالت رضا (خوشنودى) مى‌توانند خداوند را ببينند.[۱]
- استدلال به جبر: آيه 30 سوره انسان «و ما تشاؤون الاّ ان يشاء اللّه» .[۲]
- براى اثبات حجيت خبر واحد به آيات بعثت انبياء استناد ورزيده، نتيجه مى‌گيرد كه خداوند توسط يك نفر حجت را بر ملت‌ها اقامه مى‌كرد. بيهقى نيز مى‌گويد: «شافعى به آياتى استدلال ورزيده كه در مورد وجوب اطاعت از پيامبر تا قيام قيامت، در قرآن آمده است و اطاعت از او در هر زمان بر هر شخصى واجب است. كسى هم كه در زمان پيامبر(ص) نبوده، امروزه از طريق روايت و خبر واحد از دستوراتش مطلع مى‌شود».[۳]
- در برداشت از آيه 8-7 سوره سجده «و بدأ خلق الانسان من طين ثم جعل نسله من سلالة من ماء مهين» مى‌گويد: «از اين آيه فهميده مى‌شود كه منى، پاك است زيرا اصل و منشأ انسان از آب و خاك است كه هر دو پاك هستند و آفرينش نسل آدم از آب، دلالت بر طهارت و پاكى آن دارد.
همچنين مى‌گويد: «خداوند خلقت انسان را از آب و خاك آغاز نمود و آن دو را پاك قرار داد و فرزندان آدمى را از آبى جهنده آفريد، پس خلقت انسان در ابتدا از دو چيز پاك بود و همين دليل بر آن است كه خلقت نسل او نيز پاك است.بنابراين منى نجس نيست؛ زيرا خداوند گرامى‌تر از آن است كه كسى را كه مورد تكريم خود قرار داده و او را بر خلايق ديگرش برترى داده، از چيزى نجس خلق كند». وى همچنين مى‌گويد: «اگر هم در مورد طهارت منى، حديثى از پيامبر(ص) نقل نشده باشد، شايسته است عقلها تشخيص دهند كه خداوند موجودى را كه گرامى داشته و در بهشت جاى داده است از چيزى نجس نمى‌آفريند». وى سپس نقل مى‌كند كه پيامبر(ص) هنگامى كه لباسش آلوده به منى شده بود آن را نشست.[۴]
- درباره آيه 107 سوره اسراء «يخرّون للأذقان سجدا» مى‌گويد: «منظور سجود است به اين صورت كه شخص بر زمين افتد و در آن حال، نخست چانه‌اش را بر خاك نهد، سپس با پيشانى سجده كند».[۵]
- آيه 56 سوره احزاب «ان الله و ملائكته يصلون على النبى يا ايها الذين...» را دليل بر وجوب صلوات فرستادن بر پيامبر(ص) در نمازهاى واجب مى‌داند.[۶]
اصطلاح آيات الاحكام
در اصطلاح به آياتى كه در آن حكم فقهى بيان شده است، «آيات الاحكام» مى‌گويند؛ آن‌چنان‌كه معروف گرديده است (در بين علماى شيعه) آيات الاحكام به همراه همه مكررات و متداخلات نزديك به‌پانصد آيه است. (امّا برخى علماى اهل سنت آيات بيشترى را تحت اين عنوان يا عنوان «احكام القرآن» بررسى مى‌كنند. آيات الاحكام تقسيماتى دارد كه در كتب مربوطه بيان شده است (مانند ادوار فقه شهابى، ج 2، صفحه 4-6).اولين كسى كه در اين زمينه کتاب تأليف كرده است بنا به نظر آقا بزرگ تهرانى «ابونصر محمد بن سائب بن بشر كلبى صاحب احكام القرآن» از اصحاب امام باقر(ع) و امام صادق(ع) و متوفى 149ق، پدر هشام كلبى نسّابه و مفسر معروف است و از گواهى ابن‌النديم معلوم مى‌شود كه او اولين مصنف و مؤلف در اين زمينه است نه امام شافعى يا ديگران. پس از كلبى، مقاتل بن سليمان (م 150ق) در همين زمينه کتابى نگاشته است.
پس از اين دو، نگارش احكام القرآن در ميان همه مذاهب اسلامى امرى متداول مى‌گردد و هر يك مطابق مذهب و عقيده خود کتابى تأليف مى‌كنند. برخى کتابهاى «آيات الاحكام» به ترتيب فقهى، برخى ديگر به ترتيب سوره‌ها و آيات قرآن و برخى به ترتيب موضوعى نظم يافته‌اند.
مقدمه‌هاى احكام القرآن
اين کتاب داراى سه مقدمه از ناشر، محقق و بيهقى است؛ ناشر در مقدمه‌اى به شرح حال و زندگى محمد بن ادريس شافعى مى‌پردازد، محمد زاهد بن حسن كوثرى مقدمه‌اى در معرفى کتاب، مختصرى در تفسير قرآن و شيوه‌هاى آن و ذكرى از تفاسير قطور (حتى تا 300 جلد) و تاريخچه‌اى از تأليفات احكام القرآن بنابر مشارب مختلف اهل سنت، ارائه داده است. بيهقى نيز مقدمه كوتاهى در چگونگى جمع‌آورى اين اثر، نوشته است.
نسخه شناسى
اين نسخه بر اساس نسخه خطى موجود در دارالكتب الملكية، المصريه در قاهره به شماره 715، تنظيم شده است. پاورقى‌ها و حواشى توسط عبدالغنى عبدالخالق در مورد نسخه بدل، آدرس آيات و اقوال منقول از شافعى و معناى برخى لغات، انجام يافته است. فهرستى از موضوعات مطرح شده در دو جلد، فهرستى از اعلام و اماكن و ليست استدراكات و اصلاحات، در پايان جلد دوم، محققان را يارى مى‌نمايد.
چاپ آن در دو جزء و يك مجلد به قطع وزيرى توسط دارالكتب العلمية بيروت، به سال 1991م/ 1421ق انجام و عرضه شده است. قبل از اين چاپ، از سوى دارالقلم در دو جزء و يك مجلد با قطع وزيرى با تعليقات و مقدمه مفصل از قاسم الشماعى الرفاعى، در سال 1370ق/ 1950م، انتشار يافته بود.
پانويس
منابع مقاله
1-مقدمه و متن کتاب.
2-خرمشاهى، بهاء‌الدين، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهى، تهران، انتشارات دوستان/ناهيد، چاپ اول، پاييز 1377.