وجوه القرآن
وجوه القرآن اثر اسماعیل بن احمد حیری نیشابوری، کتابی است پیرامون فهم معانی واژه‌های قرآن كه به زبان عربی و در قرن پنجم هجری نوشته شده است.
| نام کتاب | وجوه القرآن |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | حیری نیشابوری، اسماعیل بن احمد (نويسنده)
عرشي، نجف (محقق) |
| زبان | عربي |
| کد کنگره | BP 82/6 /ح9و3 1380 |
| موضوع | قرآن - اعراب
قرآن - مسائل لغوی قرآن - واژهنامهها |
| ناشر | آستانة الرضوية المقدسة، مجمع البحوث الإسلامية |
| مکان نشر | ايران - مشهد مقدس |
| سال نشر | مجلد1: 1380ش , 1422ق , |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE11156AUTOMATIONCODE |
ساختار
کتاب با سه مقدمه از ناشر، محقق و مؤلف آغاز شده و مطالب کتاب دربردارنده مجموعا شش‌صد و سیزده واژه از واژگان قرآنی است که به ترتیب حروف الفبا در بیست‌وهشت کتاب و هر کتاب در چند باب مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
گزارش محتوا
در مقدمه ناشر، ابتدا به تعریف مختصر علم وجوه القرآن پرداخته شده و سپس، به موضوع و اهمیت کتاب، اشاره شده است[۱].
در مقدمه محقق، ابتدا به شرح‌حالی از نویسنده، ابن عباس، ابن سائب کلبی و مقاتل بن سلیمان ارائه گردیده و سپس، به موضوعات زیر، پرداخته شده است: بررسی علم وجوه و نظایر؛ تحلیل و کاوشی در کتاب؛ مقایسه این کتاب با سایر کتب نوشته شده در این موضوع و...[۲].
در مقدمه مؤلف، توضیح مختصری پیرامون موضوع کتاب و شیوه چینش مطالب، ارائه شده است[۳].
«وجوه و نظایر» از جمله علوم قرآنی است که از شاخه‌های تفسیر محسوب می‌شود. تفسیر دارای گرایش های متعددی از جمله روایی، ادبی، لغوی، فقهی، کلامی، فلسفی و... است. وجوه و نظایر در حوزه تفسیر لغوی قرار می‌گیرد. اهتمام غالب مفسران در تفسیرهای لغوی، بر شناخت و اجتهاد در لغت، ریشه، اشتقاق و شکل تغییرات آن‌ها است. در مباحث لغوی، یافتن معنای اصلی لغت و تطورات آن، مورد نظر است؛ چنانکه یافتن معنای لغت از سیاق کلام، از مهم‌ترین دریافت‌های مفسران لغوی است، توجه به کاربردهای متفاوت یک لغت در قرآن، توجه به مترادف، متضادها، غرایب، مجاز و حقیقت از جمله مباحث اجتهادی تفسیرهای لغوی است. در تفسیرهای لغوی، هم به معنای موضوع‌له و هم مستعمل‌فیه، پرداخته شده است[۴].
نویسنده در این کتاب، الفاظ قرآنی را نه براساس ریشه اصلی و لغوی‌شان، بلکه بر اساس حروف الفبا تنظیم نموده است. همانطور که خود در مقدمه کتاب گفته است: «آن را بر اساس حروف الفبا مرتب ساختم تا جستجوی آن برای محقق و حفظش برای متحفظ آسان باشد»[۵].
او تصنیف خود را بر اساس ترتیب حروف معجم، به بیست‌وهشت کتاب تقسیم نموده و کارش را با کتاب «الف» آغاز کرده و با کتاب «یاء» به پایان رسانده است. سپس هر کتاب را به باب‌هایی تقسیم نموده و هر کلمه را در یک باب آورده است. شایان ذکر است که او حرف اول کلمه را در هر کتاب مدنظر قرار داده است؛ به عنوان مثال، باب الاتقاء (و اصل‌ها و.ق.ی) و الاقامة (و اصل‌ها ق.و.م) و الانفاق (و اصل‌ها ن.ف.ق) در کتاب «الف» آمده است. همچنین وی باب‌های هر کتاب را بر اساس حروف معجم مرتب نساخته است؛ مثلا در کتاب ثاء، باب ثمن و بعدازآن ثمار و ثلاثة ایام و ثواب و... آمده است[۶].
نیشابوری در کتابش خاطرنشان ساخته است که پیش از او، عبدالله بن عباس، مقاتل بن سلیمان و کلبی، کتاب‌هایی در این زمینه (وجوه قرآن) تصنیف کرده‌اند. او در این فن یا عموما در تفسیر، از کتب ابن عباس، کلبی و مقاتل استفاده کرده است. رجوع به تفسیر ابن عباس و کتاب «الأشباه و النظائر» مقاتل بن سلیمان، این امر را به‌خوبی روشن می‌کند. در جایی دیگر از کتاب «مشکل القرآن» ابن قتیبه نام می‌برد. علاوه بر آن گاهی اقوالی را از برخی مفسران مانند مجاهد، قتاده و سدی و... و اقوالی از محدثین مانند سفیان ثوری و فقها مانند امام شافعی و زبان‌شناسان مانند زجاج روایت می‌کند و همچنین نام‌های برخی از دانشمندان قرائت مانند حمزه و کسایی را در کتاب او می‌بینیم[۷].
نویسنده در باب اول از کتاب الجیم به بررسی واژه «جعل» می‌پردازد و می‌گوید این واژه در قرآن بر هفده معنا آمده است که برخی از آن‌ها چنین است:
- به معنای «یحولون» در آیه شریفه «يَجْعَلُونَ أَصٰابِعَهُمْ فِي آذٰانِهِمْ» (بقره: 19)؛
- به معنای «الخلق» در آیه شریفه «اَلَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ فِرٰاشاً» (بقره: 22)؛
- به معنای «الصفة» در آیه شریفه «فَلاٰ تَجْعَلُوا لِلّٰهِ أَنْدٰاداً» (بقره: 22)؛
- به معنای «الذكر» در آیه شریفه «وَ مٰا جَعَلَهُ اللّٰهُ إِلاّٰ بُشْرىٰ لَكُمْ» (آل‌عمران: 125)؛
- به معنای «التحريم» در آیه شریفه «مٰا جَعَلَ اللّٰهُ مِنْ بَحِيرَةٍ» (مائده: 103)؛
- به معنای «الموت» در آیه شریفه «مَنْ يَشَأِ اللّٰهُ يُضْلِلْهُ وَ مَنْ يَشَأْ يَجْعَلْهُ عَلىٰ صِرٰاطٍ مُسْتَقِيمٍ» (انعام: 39)؛
- به معنای «الموضع» در آیه شریفه «اَللّٰهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسٰالَتَهُ» (انعام: 124)؛
- ...[۸].
وضعیت کتاب
فهرست اجمالی مطالب در ابتدا و فهرست آیات؛ اشخاص، اقوام و قبایل؛ شهرها و اماکن؛ ابواب و منابع و مصادر، در انتهای کتاب قرار گرفته است.
در پاورقی‌ها علاوه بر ذکر منابع، به توضیح برخی از مطالب متن، پرداخته شده است.
پانویس
منابع
- مقدمه و متن کتاب.
- ترواش، معصومه و همکاران «بررسی تطبیقی سه کتاب الاشباه و النظایر مقاتل بن سلیمان، وجوه القرآن نیشابوری و وجوه قرآن تفلیسی»، پایان‌نامه جهت دریافت درجه کارشناسی ارشد، خرداد 1398، دانشگاه لرستان، دانشکده ادبیات و علوم انسانی گروه زبان و ادبیات عرب، به آدرس اینترنتی:
http://idochp2.irandoc.ac.ir/FulltextManager/fulltext15/th/143/143216.pdf