تفسیر السمرقندي
تفسير السمرقندي كه به «بحرالعلوم» نام‌گذارى شده است و در 3 جلد وزيرى به زبان عربى شامل تمام قرآن مى‌باشد، مانند: تفسير طبرى از تفاسير مأثور به شمار مى‌رود. حاجى خليفه در كشف الظنون مى‌نويسد: «بحرالعلوم كتابى مشهور، دقيق و مفيد است كه زين‌الدين قاسم بن قطلوبغاى حنفى احاديثش را تخريج كرده است». با رويكرد نقلى تفسير، احاديث بسيارى در بيان مفاهيم آيات قرآن در آن آمده است و مؤلف نظريات تفسيرى صحابه و تابعين از جمله عبدالله بن عباس، عبدالله بن مسعود، ابى بن كعب، مجاهد، حسن بصرى و ديگران از اصحاب تفاسير نقلى مانند مقاتل بن سليمان، قتادة و تفاسير لغويين مانند: زجاج، فراء، ابن قتيبة دينورى و ابوعبيدة معمر بن مثنى را نقل نموده است. سمرقندى قبل از تفسير، مقدمات عمده‌اى در علوم قرآن و مباحث آن ذكر نكرده و فقط به بيانى مختصر در تشويق به طلب تفسير، رواياتى در فضيلت قرآن و تفسير و شرايط آن و نهى از تفسير به رأى و ادلة آن اكتفا كرده است.
| نام کتاب | تفسیر السمرقندي |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | بحر العلوم |
| پدیدآورندگان | سمرقندی، نصر بن محمد (نويسنده)
عمروی، عمر (محقق) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BP 93/5 /س8ت7 |
| موضوع | تفاسیر اهل سنت - قرن 4ق.
تفاسیر ماثوره - اهل سنت |
| ناشر | دار الفکر |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1416 هـ.ق یا 1996 م |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE1398AUTOMATIONCODE |
روش تفسير
روش كلى وى نقل احاديث و مرويات از پيامبر(ص) و صحابه و تابعين است. شروع تفسير با ذكر اسامى سوره‌ها، مكان نزول، فضل و احكام آنها مى‌باشد. سپس به تفسير آيات با نقل مأثورات و اقوال مفسرين و اهل لغت و ادب مى‌پردازد. نكته قابل توجه در اين تفسير اين است كه برخلاف تفسير طبرى، روايات و استشهادات، در اغلب موارد بدون ذكر سند آمده است. علت حذف اكثر اسناد را در مقدمه «بستان العارفين» تسهيل امر و ايجاد منفعت بيشتر براى مراجعه‌كنندگان مى‌داند.
البته در مقدمه تفسير، طرق خود را ذكر مى‌نمايد، در لابلاى تفسير نيز آنجا كه طريق او با آنچه در مقدمه ذكر كرده، متفاوت باشد آن را بازگو مى‌كند.
مؤلف به ذكر مجرد روايات و استشهادات تفسيرى بسنده كرده و جز اندك مواردى به ترجيح اقوال نمى‌پردازد، در موارد بسيار اندك متعرض اختلاف قرائت‌ها مى‌شود؛ مانند آيه 124 سوره بقره «لا ينال عهدي الظالمين» ...[۱]در صورت امكان، آيات قرآن كريم را با عنايت به ديگر آيات، شرح و تفسير مى‌كند؛ مانند: آيه 36 سوره آل‌عمران «و اني اعيذها بك و ذريتها من الشيطان الرجيم» ...[۲]گاهى هم به مباحث لغوى و زبانى مى‌پردازد.
برخى روايات اسراييلى در اين تفسير آمده است؛ امّا در شيوه بيان، عدم اعتماد او به اسرائيليات پيداست. البته اشاره‌اى به بيان ضعيف و نقد روايات نمى‌نمايد؛ مانند آيه 102 سوره بقره «و ما انزل على الملكين هاروت و ماروت» و آيه 36 بقره «فازلهما الشيطان عنها» و...[۳] «و لما برزوا لجالوت و جنوده» ...[۴]
تفسير سمرقندى از ذكر مباحث نظرى نيز خالى نيست و در موارد بسيارى برخى پندارهاى سست پيرامون تناقض ظاهرى برخى آيات را طرح و به ردّ آن پرداخته است؛ مانند آيه 29 سوره بقره «هو الذى خلق لكم ما في الارض جميعاً ثم استوى الى السماء فسواهن سبع سموات...» ...[۵]
در آيات احكام، به اختصار قناعت نموده، حكم فقهى را به اندازه مورد نياز در تفسير آيه و در اغلب موارد بدون استدلال و نقل اقوال ديگر مذاهب، بيان مى‌دارد. از جمله مواردى كه به نقل اقوال و استدلال جزيى مى‌پردازد،...[۶]، «و السارق و السارقه...» ...[۷]، و آيه 33 سوره مائده...[۸]مى‌باشد.
سمرقندى گاهى نيز به اسباب نزول آيات به نقل از صحابه، تابعين و ديگر تفاسير، مى‌پردازد؛ مانند: آيه 3 و 4 سوره مائده...[۹]
مفسر با وجود رعايت اختصار گاهى به بيان وقايع و قصص تاريخى نيز مبادرت مى‌نمايد؛ مانند: آيه14 سوره مائده «...فاغرينا بينهم العداوة و البغضاء...» ...[۱۰]، شامل داستان پولس و نصارى و تقسيمات فرق مسيحيت.
سمرقندى در شأن نزول آيه 55 سوره مائده «انما وليكم الله و رسوله و الذين امنوا الذين يقيمون الصلاة و يؤتون الزكاة و هم راكعون» صدقه دادن انگشتر نقره توسط حضرت على(ع) به فقير را ذكر مى‌نمايد و نيز در آيه 61 سوره آل‌عمران (آيه مباهله)، به همراه آوردن حضرت امام على(ع) فاطمه(س) و حسنين(ع)را توسط پيامبر(ص)جهت مباهله نقل مى‌نمايد...[۱۱]اما ذيل آيه 33 سوره احزاب «انما يريد الله ليذهب عنكم الرجس اهل البيت و يطهركم تطهيرا» در جلد 3 صفحه 60 از ذكر مصداق اهل بيت خوددارى مى‌نمايد، ضمن اينكه «رجس» را به اثم (گناه) معنا مى‌كند و در «يطهّركم تطهيرا» ، تطهير را از اثم و ذنوب (گناه) دانسته است.
نسخه شناسى
نسخه حاضر بر مبناى دو نسخه خطى تهيه و تنظيم شده است. نسخه اول كه كامل بوده و محور تصحيح قرار گرفته است، مربوط به دارالكتب المصرية به شماره 56 نوشته شده به سال 992ق مى‌باشد. و نسخه دوم مربوط به دانشگاه ادينبرگ به شماره 3688 كتابخانه تشستربيتى مى‌باشد. تصويرى از برخى صفحات نسخه‌ها نيز در ابتداى جلد اول آورده شده است.
تفسير سمرقندى تا كنون چندين چاپ داشته است. برخى از آنها از اين قرارند:
- چاپ بغداد ابتداى قرن 15 هجرى توسط اللجنة الوطنية للاحتفال بمطلع القرن الخامس عشر، در چاپخانه الارشاد و تحقيق دكتر عبدالرحيم احمد الزقه، به سال 1405ق/ 1985م در 3 مجلد.
- چاپ بيروت توسط دارالكتب العلمية سال 1414ق1993/م در 3 مجلد به تحقيق و تعليق شيخ على‌محمد معوض و شيخ عادل احمد عبدالموجود و دكتر عبدالمجيد النوتى.
- چاپ حاضر (نسخه حاضر) در بيروت توسط دارالفكر به سال 1416ق1996/م به عنوان چاپ اول در 3 مجلد به قطع وزيرى با تحقيق و تعليق محب‌الدين ابوسعيد عمر بن غرامة العمروى با شرح حال مختصرى از مفسر و آثار او و مشخصات دو نسخه خطى مورد استفاده.
مقدمه مختصر مفسر نيز آغازگر تفسير مى‌باشد. فهرست محتويات هر جلد بر اساس سوره‌ها در انتهاى آن موجود مى‌باشد. آيات با خطى درشت‌تر از توضيحات با شماره آنها كاملاً مشخص شده و احاديث پيامبر(ص) نيز با خطى متفاوت نمايانگر است.
پانويس
منابع مقاله
- مقدمه تحقيق و متن كتاب.
- دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهى، به كوشش بهاء‌الدين خرمشاهى، جلد 1، ص 672 و جلد 2، ص 1216.
- المفسرون حياتهم و منهجهم، سيد محمدعلى ايازى، صفحه 173.
- التفسير و المفسرون، دكتر ذهبى، جلد 1، ص 224.