الهداية (في الأصول و الفروع)

الهداية [في الأصول و الفروع]، تألیف ابوجعفر دوم محمد بن على بن حسين بن موسى بن بابويه، معروف به شيخ صدوق يا ابن بابويه (م381 ق) است.

الهدایة [في الأصول و الفروع]

نام کتاب	الهدایة [في الأصول و الفروع]
نام های دیگر کتاب
پدیدآورندگان	موسسه الامام الهادی علیه‌السلام (محقق) ابن‌بابویه، محمد بن علی (نويسنده)
زبان	عربی
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏216‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏ﻫ‎‏4
موضوع	ابن بابویه، محمد بن علی، 311 - 381ق. - سرگذشت نامه و کتاب شناسی شیعه امامیه - اصول دین شیعه امامیه - فروع دین فقه جعفری - قرن 4ق.
ناشر	مؤسسة الإمام الهادي(ع)
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1418 هـ.ق
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE3631AUTOMATIONCODE

اعتبار علمى

الهداية، يكى از معروفترين ذخائر فقهى و روايى اماميّه و از مشهورترين آثار علمى باقى مانده از شيخ صدوق (قده) مى‌باشد.

شهرت گستردۀ اين كتاب در خلال قرن‌هاى متمادى و جايگاه رفيع آن در كتب فهارس و رجال و مراكز حوزه‌هاى علميّه و دينى و انتساب آن به شيخ صدوق از بارزترين مشخصۀ آن مى‌باشد.

فقهاى عظام نسبت به اين كتاب توجه خاصى مبذول داشته‌اند و در بسيارى از كتب فقهى نظير «كشف اللثام»، «حدائق الناظرة»، «رياض المسالك»، «مستند الشيعة»، «بحار الأنوار»، «جواهر الكلام» و كتاب‌هاى شيخ اعظم انصارى به آن استناد و از آن نقل قول شده است.

متن اين كتاب و فتاواى شيخ صدوق در آن در نزد اصحاب و فقهاى عظام به منزلۀ روايات ائمۀ معصومين(ع) است، زيرا شيخ صدوق به غير از مضامين اخبار فتوى نمى‌داده است.

اين كتاب حاصل سفرهاى متعدد و استفاده از 206 نفر از مشايخ وى است كه در مقدمۀ ناشر به آن اشاره شده است.

كتاب «الهداية» و «المقنع»؛ مانند دو درخت از يك ريشۀ واحد هستند و بسيارى از عبارت‌هاى آن دو نظير هم مى‌باشد. اگر چه كتاب الهداية از شهرت المقنع برخوردار نيست؛ امّا مباحث فقهى، منضبطتر و منظم‌تر در آن مطرح شده است و بسيارى از ذكرهاى مستحب و ادعيّه كه در كتاب المقنع آمده است، در آن ديده نمى‌شود.

تاريخ تأليف

از تاريخ دقيق تأليف كتاب اطلاعى در مصادر و تراجم ديده نشده، امّا با توجه به اين كه در الهداية بعد از نام على بن حسين بن بابويه پدر بزرگوار شيخ صدوق عبارت «رحمه اللّه» ديده مى‌شود، اين كتاب پس از وفات ايشان در سال 329ق تأليف شده است.

از طرفى در كتاب الاعتقادات شيخ صدوق يا دين الإماميّة در صفحۀ 95 آمده است:

قد أخرجت هذا الفصل من كتاب الهداية، بنابراين كتاب الهداية قبل از كتاب الاعتقادات كه در سال 368ق تأليف شده، نوشته شده است.

از مجموع مطالب بالا مى‌توان نتيجه گرفت كه اين كتاب بين سال‌هاى 329 تا 368ق تأليف شده است. البته با توجه به سفرهاى وى به مناطق مختلف و استفاده از راويان و فقهاى زمان خود احتمالا بين سال‌هاى 347 تا 368 كتاب تأليف شده است.

تاريخ انتشار

اين كتاب اولين بار در ضمن كتاب جوامع الفقهية در سال 1276ق چاپ شده است.، سپس در سال 1377ق در ايران و در سال 1414ق در بيرون همراه با كتاب المقنع چاپ شده است.

كتاب موجود توسط مؤسسۀ امام هادى(ع) و تحت نظارت گروه تحقيق اين مؤسسه در رجب المرجب سال 1418ق در چاپخانۀ اعتماد در قم چاپ شده است.

نسخه‌ها

در الذريعة به 7 نسخه اشاره شده است كه عبارتند از:

1 - نسخۀ خطى كتابخانۀ مدرسۀ آیت‌الله بروجردى در نجف اشرف به خط تاج‌ الدين حسين بن عوض شاه كاشانى كه در سال 687ق تأليف شده است و تا آخر كتاب ميراث است.

2 - نسخۀ كتابخانۀ صدر تا آخر كتاب حج.

3 - نسخۀ كتابخانۀ سيد ابوالقاسم اصفهانى در نجف اشرف تا آخر ميراث.

4 - نسخۀ ميرزا محمد على اردوبادى.

5 - نسخۀ شيخ هادى كاشف الغطاء.

6 - نسخۀ كتابخانۀ راجه فيض‌آبادى.

7 - نسخه‌اى كه در ضمن جوامع الفقهية چاپ شده است.

در كتاب مقدمه‌اى بر فقه شيعه نيز به 11 نسخه اشاره شده كه مهم‌ترين آنان نسخۀ خطى مدرسۀ آیت‌الله بروجردى در سال 687ق و نسخۀ خطى لوس آنجلس در سال 776ق است.

نُسخ مورد اعتماد

در چاپ كتاب موجود از 12 نسخه استفاده شده است كه از بين اين 12 نسخه، سه نسخه با رمزهاى «ب، ج، د» در انتشار كتاب به عنوان اصل در مقابله و تصحيح مورد استفاده قرار گرفته‌اند كه عبارتند از:

1 - نسخۀ كتابخانۀ آیت‌الله نجفى مرعشى با شمارۀ 4332 به خط محمد تقى كه در سال 1231ق نگارش آن پايان يافته است. اين نسخه با رمز «ب» مشخص شده است.

2 - نسخۀ كتابخانۀ مدرسۀ فيضيۀ قم با شمارۀ 1702 كه در يك مجلد همراه با ارشاد شيخ مفيد نوشته شده است. اين كتاب به خط محمد شجاع مسعود تويسركانى و در سال 1086ق نوشته شده است و با رمز «ج» مشخص شده است.

3 - نسخۀ كتابخانۀ مسجد گوهرشاد در مشهد مقدس، با شمارۀ 722 كه در يك مجلد با المقنع نوشته شده است. اين كتاب در سال 1244ق نوشته شده و با رمز «د» مشخص شده است.

پس از اتمام مقابله و تصحيح، ناشرين كتاب نسخۀ كتابخانۀ مركزى دانشگاه تهران با شمارۀ 8971 را يافته‌اند كه نسخۀ بسيار نفيسى بوده است. اين نسخه با رمز «ت» مشخص شده است و به دليل خوبى اين نسخه براى تصحيح متن بعدها از آن استفاده شده است.

نام كتاب

در فهرست ابن نديم، رجال نجاشى و بحار الأنوار نام كتاب «الهداية» و بدون اضافه ذكر شده است.

امّا در الذريعة«الهداية بالخير في الأصول و الفروع»، و در نسخۀ كتابخانۀ آیت‌الله بروجردى در نجف اشرف «هداية المتعلمين» ناميده شده است.

در مقدمۀ ناشر كتاب موجود، ملحقات بالخير، و المتعلمين را صحيح ندانسته است.

ساختار و گزارش محتوا

كتاب شامل دو قسمت اعتقادات به صورت مختصر و مباحث فقهى است.

قسمت اعتقادات؛ شامل مباحث توحيد، نبوت، امامت، تقيه، اسلام و ايمان، امر به معروف و نهى از منكر، جهاد در راه خدا، اركانى كه اسلام بر آن بنا شده است و نيت مى‌باشد.

بحث‌هاى تقيه، جهاد، و امر به معروف و نهى از منكر بعدها در مباحث فقهى نيز مطرح شده‌اند.

امّا قسمت فقه شامل ابواب طهارت، صلاة، زكات، صوم، حج، نكاح، انواع طلاق، قضاء، حدود، ديات، اطعمه، مكاسب و تجارات، ربا، دين، وصايا، وقف و ارث مى‌باشد.

از آنجايى كه در فقه قدماء بسيارى از تفريعات و مباحث فقهى مطرح نشده است، در كتاب الهداية نيز بسيارى از مباحث مطرح نشده و حتى بعضى از مباحثى كه در المقنع ذكر شده، در اين كتاب وجود ندارد كه عبارتند از:

كفالات، لقطه، مزارعه، اجاره، شراء اراضى اهل ذمه، شفعه، ايمان، نذور و كفارات، صيد و ذبائح، عتق و تدبير و مكاتبه و غير از آن، داخل شدن در كارهاى حكومتى.

روش تحقيق

كتاب الهداية از نظر تحقيق و تصحيح داراى مزاياى باارزشى است كه به بعضى از آنها اشاره مى‌شود.

1 - استفاده از اقوال مصنف و نظريات بزرگان از فقها براى دفع ابهام از بعضى از عبارت‌ها و احكام فقهى.

2 - شرح الفاظ مشكل با استفاده از كتاب‌هاى لغت در حواشى كتاب.

3 - بيان زندگى‌نامۀ مختصر بعضى از بزرگان و مكان‌ها.

4 - اشاره به تفاوت نظريات مؤلف در كتاب‌هاى مختلفش.

5 - بيان اختلافات نظريات مؤلف با اقوال مشهور و اختلافات لفظى.

6 - استخراج آيات كريمه و مصادر اقوال و نظريات.

در چاپ كتاب موجود مراكزى همچون مؤسسۀ شهيد محمد حسن نواب، مدرسۀ شهيدين، مركز معجم فقهى آیت‌الله گلپايگانى، و همچنين مركز تحقيقات علوم اسلامى (نور) همكارى داشته‌اند.

ويژگى‌ها

در حالى كه متن كتاب برگرفته از متن احاديث مى‌باشد؛ اما تعابير «قال»، «روى»، و نظائر آن و حتى ذكر نام راويان؛ همچون عمار بن موسى، زهرى، متن ناهمگونى را ايجاد كرده است.

همچنين مؤلف گاهى نظريات پدر بزرگوارش على بن حسين بن بابويه را نيز در كنار نظريات فقهى خود آورده است.

از ديگر ويژگى‌هاى كتاب اين كه مؤلف سعى نموده است، بسيارى از مستحبات و ادعيه كه در كتب فقهى نظير او وجود داشته است، در كتاب مطرح ننمايد تا مباحث كتاب چهرۀ فقهى بيشترى به خود بگيرد.

كلمات بزرگان

روضات الجنات:

كتابه (الصدوق) الموسوم بالهداية في الأصول و الفقه على سبيل الاختصار و الجمود على الفتوى و شاعت نسبته إليه في كتب الاستدلال.

رياض العلماء:

و من كتبه وصلت إلينا كتاب الهداية في الفقه مختصر.

بحار الأنوار:

علامۀ مجلسى در فصل اول از جلد اول بحار الأنوار پس از بيان اسامى كتاب‌هاى شيخ صدوق آنها را از نظر شهرت به دو دسته تقسيم مى‌كند.

يك دسته مثل العيون و العلل و المقنع كه شهرت آنان از كتب اربعه كمتر نيست. و يك دسته ديگر كه به شهرت كتب اربعه غير سند و يكى از آنان كتاب الهداية است كه در مورد آن مى‌گويد: كتاب الهداية أيضا مشهور لكن ليس بهذه المثابة.

جواهر الكلام:

بل فيهم من لا يفتى إلا بمضامين الأخبار كالصدوق في الفقيه و الهداية بل حكى عن والده أيضا ذلك.