المقنع
| نام کتاب | المقنع |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | ابن‌بابویه، محمد بن علی (نويسنده) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BP 181/5 /الف2م7 |
| موضوع | فقه جعفری - قرن 4ق. |
| ناشر | پيام امام هادی(ع) |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1415 هـ.ق |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE3630AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
المقنع، تألیف شيخ صدوق يا ابن بابويه (م 381ق)، از مصادر اصلى فقه و از معتبرترين كتب فقهى شيعه است. اين كتاب پس از كتاب «من لا‌يحضره الفقيه» از مشهورترين آثار علمى بجاى مانده از شيخ صدوق مى‌باشد.
اين كتاب از زمان نگارش، مورد توجه فقهاى عظام واقع شده و از آنجايى كه عبارت‌هاى آن بر گرفته از متن احاديث معتبر است، در بسيارى از كتب فقهى معتبر به آن استناد و از آن نقل قول شده است.
ساختار
كتاب مشتمل بر يك دوره فقه منصوص از طهارت تا ديات است كه در ضمن ابواب متعدد ارائه شده است. المقنع در حالى‌كه مجموعه‌اى از دقيق‌ترين و عميق‌ترين نظريات فقهى است، داراى متنى روان و بدون پيچيدگى در عبارت است بطورى‌كه خواننده در استفاده از آن هيچ‌گونه مشكلى ندارد.
گزارش محتوا
مؤلف درباره علت نام‌گذارى كتاب به المقنع مى‌نويسد: «پس از نگارش كتاب به اين دليل كه مباحث مذكور در آن خواننده را بى‌نياز مى‌كند نام آن را المقنع (بى‌نياز كننده) ناميدم» ....[۱]
كتاب المقنع در واقع رساله عمليّه و مجموعه فتاواى شيخ صدوق است كه بر اساس متن احاديث نوشته شده و آن‌طور كه مؤلف بعد از خطبه كتاب تصريح كرده است با اعتماد به وجود اين احاديث در كتاب‌هاى حديث، اسانيد روايات مذكور در كتاب را اختصاراً حذف نموده است.
علامه بحرالعلوم در كتاب رجالش روايات بدون سند در كتب شيخ صدوق را به منزله مراسيل ابن ابى عمير -كه نيازى به تنصيص بر تزكيه ندارند-دانسته است ....[۲]
اين اثر شامل يك دوره فقه منصوص مطرح شده كه موضوعات آن عبارت است از: ابواب طهارت، صلاة، زكاة، خمس، صوم، حج، ثواب الأعمال، نكاح، طلاق و اقسام آن، مكاسب و تجارات، ربا، دين، كفالات، لقطه، مزارعه، اجاره شراء اراضى اهل ذمه، قضاء، شفعه، ايمان و نذور و كفارات، صيد و ذبائح، حدود، عتق و تدبير و مكاتبه، وصايا، مواريث، داخل شدن در كارهاى حكومتى و نوادر.
از آنجايى كه در قرن‌هاى سوم و چهارم هنوز تفريعات متعدد فقهى وجود نداشته است، در اين كتاب گاهى مباحثى همچون جعاله، مضاربه و ساير انواع معاملات و هم‌چنين فروعات مختلف در ابواب مختلف مطرح نشده است.
از طرفى نظم و ترتيب در ابواب مختلف فقهى نظير شرايع الاسلام و قواعد الاحكام وجود ندارد بطورى‌كه گاهى بعضى از ابواب نظير قضاء يا حدود در كنار ابواب تجارت ديده مى‌شود و همين‌طور مباحث اخلاقى مثل باب ثواب الاعمال و ادعيه متعدد از مباحث و فروعات فقهى مجزا نشده‌اند.
از تاريخ تألیف كتاب اطلاع دقيقى در دست نيست اما با توجه به عبارت «قال والدي رحمه الله» كه در قسمت‌هاى مختلف كتاب ديده مى‌شود كه نشان از وفات پدر بزرگوار ايشان على بن حسين بن بابويه (م 329 ق) دارد، اين كتاب پس از سال 329ق تأليف شده است و به دليل توجه زياد بزرگان از فقها به اين كتاب احتمالاً در اواخر عمر شريفش تأليف شده است.
از ويژگى‌هاى كتاب تلفيق مباحثى است كه در فقه متداول امروز ما از يكديگر متمايز نشده‌اند، به عنوان نمونه مؤلف احكام مبطلات وضوء و غسل و مستحبات آنها را و احكام تخلى و انواع نجاست‌ها را با هم ذكر نموده و از يكديگر جدا ننموده است و گاهى نيز بعضى از آنان را در داخل مسائل قسمت ديگرى بيان نموده است.
از ديگر ويژگى‌هاى كتاب احتياط وى در بيان متن روايات است كه حتى توضيحات مختصر را نيز با عباراتى مانند: «قال المصنف» مشخص مى‌كند؛ به عنوان مثال در كتاب حج پس از نقل روايت امام محمد باقر(ع) در توضيح روايت اين‌گونه مى‌نويسد: «قال المصنف هذا الكتاب معناه أن السنة لا تقاس»....[۳]
از ديگر ويژگى‌هاى كتاب نقل قول‌هاى متعدد مؤلف از پدر بزرگوارش على بن حسين بن بابويه(ره) مى‌باشد كه از جمله در صفحات 43، 151، 112، با عبارت‌هاى «قال في رسالته إليّ» يا «قال في وصيّته عليّ»، اين نظريات را مطرح مى‌نمايد.
توجه مؤلف به مباحث اخلاقى باعث شده كه وى بعد از باب نكاح و قبل از باب حج، بحثى را به عنوان ثواب الاعمال مطرح سازد كه در آن به ذكر مستحباتى همچون انواع ذكرها، صله رحم، ادخال سرور در قلب مؤمن و اخلاق حسنه بپردازد. ....[۴]
وضعيت كتاب
كتاب اولين بار در سال 1276ق در ضمن كتاب جوامع الفقهية چاپ شده است. پس از آن در كنار كتاب الهداية در ايران در سال 1377ق و در بيروت در سال 1414 چاپ شده است. ....[۵]
نسخه موجود در برنامه در سال 1415ق توسط يك گروه تحقيقى در مؤسسه امام هادى(ع) منتشر شد و از نظر تحقيق و تصحيح و حواشى آن داراى مزاياى با ارزش و مفيدى است كه عبارتند از:
- تصحيح متن كتاب در كنار استخراج منابع و مآخذ معتبر در نقل اقوال و نظريات.
- مقابله نسخ خطى (أ، ب، ج، د) و تلفيق بين اين 4 نسخه معتبر.
- مقابله نسخ خطى با كتب فقهى معتبر مثل الذكرى ، مسالك الأفهام ، بحار الأنوار، وسائل الشيعة و مستدرك الوسائل.
- تعليقه و حواشى براى بعضى از عبارت‌هاى مبهم با استفاده از اقوال بزرگان از فقهاء.
- اشاره به موارد اختلاف اقوال مصنف با كتاب‌هاى ديگرش.
- اشاره به موارد اختلاف نظريات وى با احكام مشهور و اختلافات لفظى.
- شرح الفاظ دشوار با استفاده از كتب لغت.
- بيان ترجمه و زندگى‌نامه مختصر بعضى از بزرگان و مكان‌هاى مهم.
- استخراج آيات قرآن كريم و بيان مطالبى كه در قسمت‌هاى مختلف كتاب ذكر شده است.
پانویس