التفسير الواضح
التفسير الواضح تأليف شيخ محمد محمود حجازى از عالمان اهل سنت در قرن معاصر، به زبان عربى و در بردارندۀ تمامى آيات قرآن است. تفسير واضح را مى‌توان در رديف تفاسير عقلى و اجتهادى با رويكرد تربيتى و ارشادى و با در نظر گرفتن مقاصد آيات و سوره‌ها و تناسب آنها، در نظر گرفت. ضمن آن كه از نثر روان و سبك ساده و قابل فهم برخوردار است، از اين رو مورد استقبال عمومى (خصوصا در بين مسلمانان عرب زبان) واقع شده است.
| نام کتاب | التفسیر الواضح |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | حجازی، محمد محمود (نويسنده) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BP 98 /ح3ت7 |
| موضوع | تفاسیر اهل سنت - قرن 14 |
| ناشر | دار الجيل |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1413 هـ.ق یا 1993 م |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE2027AUTOMATIONCODE |
انگيزۀ مفسر
ايشان در مقدمۀ كوتاه خود بر تفسير زمينۀ انگيزۀ نوشتن آن را دو چيز بر مى‌شمرد:
- كثرت بحثهاى متفاوت دربارۀ قوانين وضع شده براى سعادت بشر و اختلاف شديد در آنها همراه با عزم تغيير و تبديل آنچه وجود دارد.
- نااميدى مسلمانان از قوانين وضعى بشر براى سعادت و رو آوردن بسيارى از آنها به قرآن، به عنوان نجات‌بخش انسان‌ها و توانمندى در رساندن انسان به زندگى مفيد و مستقر.
پس از بيان مطالبى در روش قرآن، به غايت نزول و بيان احكام و معارف، مى‌گويد كه «مفسرين بزرگ مانند طبرى، فخر رازى، قرطبى و...تلاش زيادى در تبيين و توضيح قرآن نموده‌اند امّا نسل امروز حوصلۀ مطالعۀ آن آثار را ندارد و مى‌خواهند فورى، اصل غرض آيات را متوجه شوند، بدين جهت من با استفاده از آثار آنان،...با بيانى روان، شيوا، سهل، واضح و خالى از اصطلاحات فنى، معانى اجمالى آيه را با زبان امروزى و به دور از زوائد، تطويل و خرافات اسرائيلية، براى فهم عامۀ مردم، ارائه داده‌ام، و سعى نموده اعتدال در رأى را حفظ نمايم.»
روش تفسيرى
روش كلى وى به اين ترتيب است كه بعد از ذكر نام سوره، اطلاعات از قبيل تعداد آيات، مكى يا مدنى بودن، وجه تسمية و بعضى خصوصيات آن، ارائه مى‌دهد.پس از آن، آيات يا بخشى از آيات طولانى را ذكر و متناسب با معناى سوره، به شرح و بيان آنها و تك واژگان به كار رفته در آيات پرداخته است. وى با توجه به معناى آيات، براى هر قطعه از آنها عنوانى انتخاب نموده سپس آيات را ذكر مى‌كند. از جمله نكات مورد توجه ايشان، مناسبت و ربط بين آيات است كه در صورت مهم بودن، عنوان مستقلى به آن اختصاص مى‌دهد.
اسباب النزول، عنوان ديگرى است كه در صورت دارا بودن، ذيل آيات، مطرح مى‌شود بنابراين عنوانهاى: 1-مفردات براى بيان معانى لغوى و معناى مراد كلمات 2-سبب النزول جهت بيان اسباب النزول آيات، 3-المناسبة براى بيان ارتباط آيات و 4-المعنى كه توضيح و تفسير آيات است، محورهاى اصلى تفسير الواضح را تشكيل مى‌دهند.
يكى از ويژگى‌هاى مهم تفسير واضح بيان مقاصد كلى سوره‌ها و توجه به تناسب و عنايت خاصّ به مباحث اخلاقى، تربيتى و ارشادى است.
مفسر در موارد بسيارى به اقتضاى آيات، مباحثى را به صورت موضوعى طرح و از جنبه‌هاى گوناگون آن، موضوع قرآنى را بطور گسترده مورد بررسى قرار مى‌دهد.مانند بحث منافقون ذيل آيات 8 تا 16 بقره ج1 ص18. به طور معمول در اين بحثها از آيات ديگر براى تبيين و توضيح موضوع بهره مى‌برد كه نمونه‌اى از تفسير قرآن به قرآن محسوب مى‌گردد. البته در تفسير دسته آيات نيز ايشان روش تفسير قرآن به قرآن را به نمايش مى‌گذارند مانند جلد1 ص183 ذيل آيۀ 268 بقره.
وى در بحثهاى كلامى، به شكل موجز وارد شده، به اشاره اكتفا نموده و از ورود به استدلال اجتناب مى‌نمايد. مانند بحث رؤيت خداوند ذيل آيۀ 22 و 23 سورۀ قيامت. در آنجا اشاره دارد كه امور آخرت، امور غيبى است و با وضع موجود دنيوى نبايد قياس شود بلكه بايد به آنها همانگونه كه هست ايمان بياوريم. زيرا مباحث غيبى استدلال ناپذيرند. در نتيجه از اين رويكرد بيشتر به مذهب سلفى گرايش دارد.
حجازى دربارۀ تفسير علمى قرآن كريم، مانند بسيارى از عالمان ديگر با احتياط عمل مى‌كند و جز در مواردى مسلّم و اندك، به شرح علمى آيات نمى‌پردازد. معتقد است كه هدف اصلى و مهم قرآن... تحقيق در مسائل علمى، نيست، بلكه هدف اصلى آن، ساختن انسان مسلمان به گونه‌اى كه از جهت ذات، افكار، مشاعر، رفتار، روابط، شخصيت، ضمير و وجودش بر اساس معيار و الگوى اسلامى باشد، تا جامعۀ اسلامى نيز قوامى قرآنى بگيرد. گرچه قرآن گاهى متعرض مسائل علمى مى‌شود و ما بايد نسبت به آنها معرفت و آگاهى كسب كنيم امّا گاهى هم اسرار الهى تعابير علمى قرآن بر ما كشف نمى‌گردد (و در زمانهاى ديگر مكشوف شود). معناى معرفت علمى نسبت به اين تعابير، اين نيست كه هميشه دنباله‌رو اصطلاحات و نظريه‌هاى علمى باشيم، گرچه مخالف نص قرآن باشد، زيرا نظريۀ علمى ممكن است امروز اثبات و در آينده نفى گردد.
مسائل فقهى ذيل آيات الاحكام را خيلى مختصر و در حدّ توضيح آيات، پى‌گيرى مى‌كند و از تفصيل و ذكر فروع و ديدگاه‌هاى مختلف اجتناب مى‌نمايد.
اخبار و روايات نبوى را، آنجا كه مرتبط با تفسير آيه است، نقل مى‌كند و در اين مورد نيز روش اختصار را پى‌مى‌گيرد. در نقل قصص قرآنى نيز همين روش را انتخاب نموده است.
پرهيز از نقل قصه‌ها و روايات تاريخى اسرائيلى از اهداف اساسى و اوليۀ وى بوده است، بنابراين ردپايى از اين گونه روايات در الواضح به چشم نمى‌خورد.
ايشان با تمام تلاشى كه در اعتدال رأى و بى طرفى، انجام داده امّا در مقاطعى، مسلمات برخى آيات را ناديده گرفته، مطرح نكرده است.به عنوان نمونه آيه 55 سورۀ مائده كه مفسران اهل سنت و شيعه اتفاق نظر دارند به اينكه سبب نزول آن انفاقى است كه حضرت علىعليه‌السلام در حال ركوع، در نماز جماعت انجام داده، اما ايشان اصلا (حتى بصورت اشاره‌اى جزئى) آن‌را به روى خود نياورده، مطرح نكرده‌اند.
يا در ذيل آيۀ 54 تا 56 مائده در مورد «يأتى الله بقوم يحبهم و يحبونه..» مى‌نويسد: «ظاهر ابوبكر و صحابه هستند.» تفسير الواضح ج1 ص527، 529. البته ظاهرى كه كاملا مخالف آيه است، هنگام نزول آيه اين افراد موجود بوده‌اند بنابر اين خبر آمدنشان چه معنى دارد؟!!!
نسخه شناسى
تفسير الواضح نخستين بار در سه مجلد در مصر، قاهره، چاپخانۀ الاستقلال الكبرى به سال 1370ق، 1951م به طبع رسيده و در سال 1371ق در همانجا تجديد چاپ و پس از آن بارها در بيروت، دار الجيل الجديد افست شده است. چاپ ششم آن در سال 1389ق، 1969م انجام گرفته است. نسخۀ حاضر چاپ دهم اين تفسير مى‌باشد كه 30 جزء در 3 مجلد بوده و در سال 1413ق، 1993م از طرف دار الجيل بيروت عرضه شده است. اين نسخه داراى اضافاتى است كه الازهر به آن افزوده است و در چاپ‌هاى قبل موجود نمى‌باشد.
فهرست مطالب بر اساس عنوان‌هايى كه مفسر در ابتداى دسته آيات افزوده است، تنظيم شده و در انتهاى هر مجلد مى‌باشد. پاورقى مختصرى نيز شامل آدرس آيات و روايات مطرح شده در متن، در نظر گرفته شده است.
منابع مقاله
- مقدمۀ مؤلف و ساير مجلدات تفسير الواضح
- دانشنامۀ قرآن و قرآن پژوهى به كوشش بهاء‌الدين خرمشاهى ج1 ص777 و ص898
- المفسرون حياتهم و منهجهم سيد محمد على ايازى ص741
- مناهج المفسرين دكتر منيع عبدالحليم محمود ص377