كتابشناخت اخلاق اسلامی
| نام کتاب | کتابشناخت اخلاق اسلامی |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | گزارش تحلیلی میراث مکاتب اخلاق اسلامی |
| پدیدآورندگان | عالم‌زاده نوری، محمد (نويسنده)
پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. گروه اخلاق و تربیت (تهيه کننده) علیزاده، مهدی (نويسنده) طریقه‌دار، ابوالفضل (ويراستار) احمدپور، مهدی (نويسنده) اسلامی، محمد‌تقی (نويسنده) |
| زبان | فارسی |
| کد کنگره | Z 7835 /الف5ک2 |
| موضوع | اخلاق اسلامی - نقد و تفسیر
اخلاق اسلامی - کتاب شناسی تصوف - کتاب شناسی عرفان ـ کتاب شناسی |
| ناشر | دفتر تبليغات اسلامی حوزه علمیه قم، معاونت پژوهشی، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1385 هـ.ش |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE18054AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
كتابشناخت اخلاق اسلامى، گزارش تحليلى ميراث مكاتب اخلاق اسلامى، اثر مهدى احمدپور، محمدتقى اسلامى، محمد عالم‌زاده نورى و مهدى على‌زاده، كتاب‌شناسى توصيفى - تحليلى و تا حدى انتقادى منابع اخلاق اسلامى است كه بر مبناى ميراث و متون مكاتب اخلاقى اسلامى صورت گرفته است.
كتاب، به زبان فارسى و در سال 1386ش، نوشته شده است.
اثر حاضر، با هدف ارائه بيشترين و مهم‌ترين اطلاعات لازم از برجسته‌ترين آثار مكاتب چهارگانه اخلاق اسلامى به محققان و مشتاقان اين عرصه، تأليف شده است.
ساختار
كتاب با ديباچه‌اى از نويسندگان آغاز و مطالب در پنج فصل، به‌گونه‌اى تنظيم شده كه عناوين فصول، موضوعات عام كتاب و دامنه موضوعى كار را نشان مى‌دهد.
در هر موضوع از موضوعات كتاب، مهم‌ترين آثار متعلّق به آن معرّفى و ارزيابى شده است. شناسايى كتاب‌ها شامل شرح حال مؤلّف و ديگر آثار نويسنده، نسخه‌ها، چاپ‌ها، موضوعات كتاب، سبك و در نهايت، ارزيابى آن است [۱].
علاوه بر كتاب‌هايى كه به‌صورت مبسوط يا نيمه‌مبسوط بررسى شده و نيز فهرست پايانى ارائه‌شده در پايان هر مكتب، عناوين ساير كتاب‌هاى اخلاقى را در دو موضع از اين اثر مى‌توان يافت:
الف)- ذيل عنوان «شرح حال و آثار مؤلف» كه به ساير كتاب‌هاى اخلاقى هر مؤلف - افزون بر اثرى كه به‌تفصيل معرفى مى‌شود - نيز اشاره شده است.
ب)- ذيل عنوان آثار وابسته كه مشتمل بر همه كتاب‌هايى است كه به‌نوعى با كتاب مورد بحث پيوند دارد [۲].
گستره معرفى آثار در اين كتاب‌شناسى، كتاب‌هاى نگارش‌يافته در حوزه علم اخلاق است كه دانش بررسى رفتارهاى نيك و بد و فضايل و رذايل روحى و شيوه‌هاى آراستگى به فضيلت‌ها و پيراستگى از رذيلت‌ها است؛ ازاين‌رو معرفى كتاب‌هاى مربوط به رشته‌هاى نوپديد اخلاق‌پژوهى، مثل فلسفه اخلاق، اخلاق كاربردى و اخلاق حرفه‌اى، در دستور كار قرار نگرفته است [۳].
از ميان مجموعه تصانيف اخلاقى نيز كتاب‌هايى به‌تفصيل معرفى شده‌اند كه از «ساختار علمى» شايسته برخوردار باشند؛ ازاين‌رو آثارى كه انسجام منطقى لازم ندارند، در اين مجموعه، به‌تفصيل معرفى نشده‌اند و تنها به ارائه فهرستى از آن‌ها اكتفا شده است؛ آثارى از قبيل كتب آداب، اندرزنامه‌ها و سخنان حكمت‌آموز پراكنده و نيز دستورالعمل‌هاى تربيتى - عرفانى يا رساله‌هاى عمليه سلوكى و اخلاقى از اين جمله‌اند كه بيشتر در آن‌ها روش خطابى به كار گرفته شده و برانگيختگى عملى مد نظر بوده است [۴].
در انتخاب آثارى كه واجد دو ويژگى پيش‌گفته هستند، «اهميت اثر» نيز در رتبه بعد و به‌مثابه ملاك سوم، مورد توجه قرار گرفته است. اين اهميت معمولاً از عناصرى مانند اتقان علمى، كثرت مراجعه به كتاب و نقل قول از آن، شهرت مؤلف، ارائه رويكرد نوين و آراء ابتكارى، تأثير بر روند علم اخلاق، در دسترس بودن، جامعيت و... و گاهى از محاسبه ميانگين اين عناصر نشئت گرفته است [۵].
بازخوانى تفصيلى كتاب‌ها در هشت محور زير صورت گرفته است:
1. «شرح حال و آثار مؤلف»: مختصرى از حيات علمى - اجتماعى صاحب اثر درج شده، آن‌گاه فهرستى از همه آثار اخلاقى وى (در صورت وجود) ارائه گرديده است، اما از ساير آثار مؤلف در شاخه‌هاى ديگر علوم، به ذكر يكى دو اثر از مهم‌ترين‌ها اكتفا شده است.
2. «نسخه‌ها و چاپ‌ها»: در اين بخش، در حد امكان، مهم‌ترين نسخه‌هاى خطى و برترين چاپ‌هاى آن اثر، به‌ويژه چاپ‌هاى تحقيق‌شده معرفى شده است.
3. «آثار وابسته»: مشتمل بر آثارى مانند ترجمه‌ها، شرح‌ها، نقدها، تعليقه‌ها، تلخيص‌ها، گزيده‌ها، فهرست‌ها و ساير آثارى است كه با نظر به اثر اصلى نگاشته شده است.
4. «گستره موضوعات»: سرفصل‌هاى اخلاقى كتاب، مورد توجه قرار گرفته و گفته شده كه آيا اين عناوين، همه گستره علم اخلاق را پوشش داده يا خير؟
5. «ساختار كتاب و گزارش مباحث»: حاوى خلاصه‌اى از محتواى كتاب است. همچنين در اين بخش تلاش شده توصيف گويايى از منطق حاكم بر چينش مباحث و انسجام ميان سرفصل‌هاى كتاب ذكر شود و سپس به ارزيابى و تجزيه و تحليل آن پيوندها اشاره گردد.
6. «روش كتاب»: در اين عنوان كوشش شده تا آنجا كه مى‌توان متن را استنطاق كرد و به كشف مؤلفه‌هاى روش‌شناختى انديشه مؤلف راه برده و شيوه مورد نظر وى به‌تفصيل بازگو گردد.
7. «ادبيات كتاب»: در اين بخش، ويژگى‌هاى قلم مؤلف از قبيل فخامت و استوارى علمى، سلاست و اغلاق، ايجاز و تطويل، صنايع ادبى، اصطلاحات و دستگاه واژگانى و نيز ميزان بهره كتاب از شعر، حكايت و تمثيل براى مخاطب تبيين گرديده است.
8. «ارزيابى نهايى»: در اين بخش حاصل بررسى‌هاى مختلفى كه در هفت محور گذشته در باره كتاب صورت گرفته، يك‌جا و مختصر عرضه شده و داورى نهايى در باره آن ارائه گرديده است؛ بنابراين، اين بخش، حاوى عمده‌ترين نقاط قوت و نقاط ضعف كتاب است [۶].
آنچه در بيان محورهاى كتاب‌شناسى گفته شد مربوط به كتاب‌شناسى مكتب اخلاق فلسفى، عرفانى و تلفيقى است، اما در معرفى آثار اخلاق نقلى، محورهاى ششم و هفتم تغيير يافته است؛ بدين ترتيب كه دو عنوان «روش» و «ادبيات كتاب» حذف و دو عنوان «درجه اعتبار» و «انطباق عناوين» اضافه شده است [۷].
دايره انتخاب كتاب‌ها، تنها محدود به آثارى است كه توسط انديشوران مسلمان پديد آمده و ازاين‌رو آثار اخلاقى متعلق به ساير اديان و مكاتب به اين اثر راه نيافته است؛ چنان‌كه انتساب قطعى آثار معرفى‌شده، به اسلام و داورى نهايى در باره اسلاميت آن‌ها نيز مد نظر نبوده، صرف مسلمان بودن مؤلف براى معرفى اثر او كافى شمرده شده است [۸].
در اين اثر از كتاب‌هايى كه دانشمندان معاصر در حوزه دانش اخلاق پديد آورده‌اند، يادى به ميان نيامده و تنها به ميراث برجاى‌مانده از اعصار پيشين بسنده شده است [۹].
گزارش محتوا
در ديباچه كتاب، به ضرورت اهتمام به انديشه اخلاقى اسلام پرداخته شده و ده نكته مهم براى استفاده بهينه از كتاب بيان شده و پس از آن، مطالب اصلى سامان يافته است [۱۰].
فصل اول، به معرفى و مقايسه مكاتب اخلاقى، فلسفى، عرفانى، نقلى و تلفيقى و بيان ويژگى‌هاى هريك از آن‌ها اختصاص يافته است [۱۱].
فصل دوم، عهده‌دار معرفى تفصيلى آثار برجسته مكتب اخلاق فلسفى است. اين آثار، عبارتند از: «الطب الروحاني»؛ «فصول منتزعة»؛ «السعادة و الإسعاد في السيرة الإنسانية»؛ «رسائل إخوان الصفا»؛ «تهذيب الأخلاق و تطهير الأعراق»؛ «تهذيب الأخلاق»؛ «مدارج الكمال»؛ «اخلاق ناصرى» و «لوامع الإشراق في مكارم الأخلاق (اخلاق جلالى)». در پايان اين فصل، فهرست تعداد ديگرى از آثار اين مكتب نام برده شده است [۱۲].
فصل سوم، شامل معرفى تفصيلى آثار قابل توجه مكتب اخلاق عرفانى است كه عبارتند از: «اللمع في التصوف»؛ «قوت القلوب في معاملة المحبوب»؛ «سه رساله از ابوعبدالرحمن سلمى»؛ «الإشارات و التنبيهات»؛ «الرسالة القشيرية»؛ «منازل السائرين» ؛ «أوصاف الأشراف»؛ «مصباح الأنس بين المعقول و المشهود»؛ «رساله سير و سلوك»؛ «بحر المعارف» و «تحفة الإخوان في خصائص الفتيان» [۱۳].
اين فصل، همچنين مشتمل بر يك بحث ويژه با عنوان «اخلاق فتوت و آيين جوانمردى» است كه طى آن، خاستگاه تاريخى - اجتماعى، مبانى، آموزه‌ها، آداب و آثار اين رويكرد بيان شده است. كتاب‌شناسىِ يكى از آثار متعلّق به اين رويكرد نيز به‌تفصيل در همين فصل آمده است [۱۴].
فصل چهارم عهده‌دار معرفى آثار اخلاق نقلى است كه ابتدا به شكل مبسوط، دو اثر از شيعه به نام‌هاى «الأصول الكافي» و «بحار الأنوار» و دو اثر از اهل سنت، تحت عنوان «شعب الإيمان» و «شجرة المعارف و الأحوال و صالح الأقوال و الأعمال» بازخوانى شده، سپس يازده اثر از شيعه و سيزده اثر از اهل سنت به‌اختصار توصيف شده است [۱۵].
آثار شيعه، عبارتند از: «الزهد»؛ «المحاسن»؛ «مصادفة الإخوان»؛ «مكارم الأخلاق»؛ «غرر الحكم و درر الكلم»؛ «مشكاة الأنوار في غرر الأخبار»؛ «تنبيه الخواطر و نزهة النواظر»؛ «جامع الأخبار يا معارج اليقين في أصول الدين»؛ «إرشاد القلوب»؛ «أعلام الدين في صفات المؤمنين»؛ «مصباح الشريعة و مفتاح الحقيقة» [۱۶].
«صحيح بخارى»؛ «صحيح مسلم»؛ «سنن ترمذى»؛ «سنن نسائى»؛ «سنن ابى داود»؛ «سنن ابن ماجه»؛ «كتاب الزهد»؛ «آداب المفرد»؛ «موسوعة رسائل ابن ابي الدنيا»؛ «مكارم الأخلاق و معاليها و محمود طرائفها»؛ «مساوي الأخلاق و مذمومها و طرائق مكروهها»؛ «تنبيه الغافلين» و «كنز العمال في سنن الأقوال و الأفعال»، از جمله آثار اهل سنت مى‌باشد [۱۷].
در پايان اين فصل، به پيوست، بحثى ويژه با عنوان «رويكرد دعايى - مناجاتى» ارائه شده و نهايتاً فهرستى از كتاب‌هاى آداب اسلامى، فهرستى از شرح‌نگارى‌ها و فهرستى از منابع اخلاق نقلى آمده است [۱۸].
مراد از شرح‌نگارى‌ها، آثارى است كه همّت خود را به شرح و تفسير احاديث اخلاقى معطوف داشته و در صدد تبيين متن روايات، به تجزيه و تحليل مباحث اخلاقى آن‌ها پرداخته است و مراد از كتاب‌هاى آداب اسلامى، آثارى است كه به ارائه الگوها و قالب‌هاى خاص رفتارى از لسان سنّت اسلامى پرداخته و توضيح داده‌اند كه رعايت چه آدابى در هنگام غذا خوردن، خوابيدن، مسافرت، خريد و فروش و... مى‌تواند بسترساز رشد فضايل اخلاقى گردد و فرد مؤمن را به حيات طيبه برساند [۱۹].
فصل پنجم نيز به معرفى مهم‌ترين آثار مكتب تلفيقى در اخلاق اسلامى اختصاص دارد. در اين ميان هفت اثر، با نام‌هاى «الرعاية لحقوق الله»؛ «أدب الدنيا و الدين»؛ «الذريعة إلى مكارم الشريعة»؛ «إحياء علوم الدين»؛ «الحقائق في محاسن الأخلاق»؛ «جامع السعادات» و «الأخلاق»، به شكل مبسوط و دو اثر به اجمال، توصيف شده است و در آخر نيز فهرست‌شمارى از آثار ديگر اين مكتب به دست داده شده است [۲۰].
اختصار يا تفصيل بررسى‌هاى ذيل هر عنوان، بسته به ميزان اهميت و حجم مطالب قابل انعكاس آن بوده و ممكن است با حجم ظاهرى اثر تناسب نداشته باشد؛ مثلاً كتاب «الطب الروحاني» و «منازل السائرين»، على‌رغم حجم اندك و صفحات محدود، بسيار بيشتر از صحاح شش‌گانه اهل سنت تشريح شده‌اند؛ بدين جهت كه صحاح سته بيشتر بر اساس ترتيب كتب فقهى تنظيم گشته و ابواب اخلاقى آن بسيار محدود است و اطلاع درخورى براى پژوهش‌گر علم اخلاق از آن نمى‌توان ارائه داد [۲۱].
از آنجا كه ارائه حداكثرى اطلاعات به پژوهش‌گران، براى نويسندگان موضوعيت داشته، به برخى از ويژگى‌هاى جزئى آثار نيز پرداخته شده است؛ مثلاً ذكر تعداد صفحات كتاب و فصول آن، شمار آيات و روايات و نيز بيان حجم منقولات، تشبيهات، حكايات، ويژگى‌هاى قلم مؤلف و... [۲۲].
در پايان كتاب نيز فهرستى از دو شاخه اخلاق كاربردى كه در ميان تك‌نگارى‌هاى اخلاقى، بيشترين اهتمام به آن‌ها شده، آمده است. اين دو شاخه عبارتند از: «اخلاق دانشورى» و «اخلاق پادشاهى و دولت‌مردى» [۲۳].
وضعيت كتاب
فهرست مطالب در ابتدا و فهرست‌شمارى از منابع اخلاق تلفيقى، اخلاق دانشورى، اخلاق پادشاهى و دولت‌مردى، اندرزنامه‌ها و دستورالعمل‌ها، كتاب‌نامه و نمايه مطالب، در انتهاى كتاب آمده است.
پاورقى‌ها بيشتر به ذكر منابع اختصاص يافته است.
پانويس
- ↑ اخلاق (تعداد منابع: 60 اصلى و 6 ارجاعى)، 1385، ص61
- ↑ متن كتاب، ص 20
- ↑ همان
- ↑ همان
- ↑ همان
- ↑ همان، ص 22
- ↑ همان
- ↑ همان، ص 21
- ↑ همان، ص 25
- ↑ متن كتاب، ص 17
- ↑ همان، ص 27
- ↑ همان، ص61
- ↑ همان، 157
- ↑ همان، ص 243
- ↑ همان، ص 255
- ↑ همان، ص 275 تا 285
- ↑ همان، ص 303 تا 309
- ↑ همان، ص 311
- ↑ همان، ص 15
- ↑ همان، ص 327
- ↑ همان، ص 21
- ↑ همان، ص 21
- ↑ همان، ص 411 تا 413
منابع مقاله
1. مقدمه و متن كتاب.
2. «اخلاق (تعداد منابع: 60 اصلى و 6 ارجاعى)» (14 صفحه، از 61 تا 74)، پايگاه مجلات تخصصى نور، اطلاع‌رسانى و كتابدارى، كتاب‌هاى اسلامى، پاييز و زمستان 1385، شماره 26 و 27.
پیوندها
مطالعه کتاب کتابشناخت اخلاق اسلامی در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور