ابوزید، احمد بن سهل
| نام | ابوزید، احمد بن سهل |
|---|---|
| نام‌های دیگر | ابوزید بلخی، احمد بن سهل
احمد ال‍ب‍ل‍خ‍ی بلخی، ابوزید احمد بن سهل |
| نام پدر | سهل |
| متولد | 235ق |
| محل تولد | روستاى شامستيان بلخ |
| رحلت | 322 ق |
| اساتید | يعقوب بن اسحاق كندی |
| برخی آثار | المسالک و الممالک (اصطخري، لیدن) |
| کد مؤلف | AUTHORCODE02992AUTHORCODE |
ابوزيد احمد بن سهل بلخى (235-322ق/849-934م)، ادیب، متکلم، فیلسوف. جغرافی‌دان، دانشمند جامع العلوم ایرانی، بنیان‌گذار مکتب جغرافیایی بلخ و از نخستین فراهم آورندگان نقشه‌های جغرافیایی که در پزشکی، کلام، فلسفه و ادب نیز دست داشت. اثر جغرافیایی مهم ابوزید که صور الاقالیم یا کتاب الاشکال نام داشته، کتابی مختصر و قاعدتاً مشتمل بر نقشۀ جغرافیایی مناطق مختلف همراه با توضیحاتی چند بوده که ظاهراً به روزگار ما نرسیده و فقط به واسطۀ آثار جغرافی‌دانان دیگری که از آن بهره برده‌اند، همچون مقدسی و حمدالله مستوفی، از مضمون آن آگاهی داریم. بیشتر پژوهشگران معاصر برآنند که ابواسحاق ابراهیم بن محمد فارسی، جغرافی‌دان برجسته ایرانی مشهور اصطخری، آثار خود را بر اساس صور الاقالیم ابوزید بلخی نوشته، اما مطالبی نیز بدان افزوده و ظاهراً در ساختار آن نیز تغییراتی داده و پس از وی نیز ابن حوقل، جغرافی‌دان عرب سدۀ 4ق /10م این کار را ادامه داده است. اثر پزشکی ابوزید مصالح الابدان و الانفس نام دارد که یک نسخه از دست نویس آن به کوشش سزگین به صورت چاپ عکسی در فرانکفورت منتشر شده است.[۱]
ولادت
در سال 235ق (849م) در روستاى شامستيان از روستاهاى شهر غربنكى بلخ ديده به جهان گشود.
تحصیلات
وى در زادگاهش دانش‌آموزى را شروع نمود و از پدرش كه معلم كودكان بود، بعضى از مقدمات علوم را فراگرفت. وى پس از مدتى به بلخ رفت و در آن شهر از محضر اساتيد به كسب علم و دانش پرداخت.
بعد از آن در حالى كه هنوز در سن جوانى بود و به انديشه كسب علم و دانش، راهى عراق شد. وى چنان به علم‌آموزى علاقه داشت كه مسير بلخ به سوى عراق را پياده طى نمود. وى مدت هشت سال در عراق ماند و از اساتيد آنجا خصوصاً كندى فيلسوف بزرگ عرب استفاده‌هاى علمی‌نمود. برخى بر این باورند كه وى علاوه بر انگيزه كسب دانش، از سفر به عراق، هدف ديگرى نيز داشت و آن ملاقات با حضرت بقية الله(ع) بود، چرا كه بلخى پيرو مذهب امامیه بود. وى علاوه بر عراق به مناطق ديگر نيز سفر نمود و در پى اساتيد علوم به شهرهاى بسيارى رهسپار شد. ابن نديم درباره او گفته است: وى همیشه در حال سير و سفر و رفتن از شهرى به شهر ديگر بود.
وى پس از آن كه ساليان درازى را به كسب دانش طى نمود، سرانجام عزم مراجعت به بلخ را كرد و از راه هرات رهسپار بلخ شد و در آنجا به تدريس و افاده مشغول شد. وى پس از بازگشت به بلخ، داراى موقعيت اجتماعى بالايى شد، به گونه‌اى كه حاكم بلخ، مونس خادم با وى طرح دوستى ريخت و ابوزيد نيز کتابى را برای او به نگارش درآورد. همچنين وزير سامانى، جيهانى با او رابطه حسنه‌اى داشت تا آن كه بلخى کتابى در رد بعضى از آراء زرتشتیان نوشت و از آنجا كه جيهانى زرتشتى بود، روابط آن‌ها تيره گرديد.
نقل است كه امیر سامانى وى را به بخارا فراخواند و از او خواست تا به بخارا بيايد و در امور حكومتى مشاور او شود، ولى هنگامى كه وى به رودخانه خودشان جيحون رسيد، ترس او را فراگرفت و از سفر منصرف شد و به بلخ بازگشت.
بلخى علاوه بر مقام بلندى كه در علوم مختلف داشت، به شاعرى نيز مى‌پرداخت. نمونه‌اى از اشعار او را ياقوت حموى در معجم الادباء نقل كرده است.
وفات
وى پس از هشتاد و هشت سال زندگى، سرانجام در سال 322ق درگذشت. البته بعضى همانند حاجى خليفه سال وفات او را 340ق دانسته‌اند. ولى به نظر مى‌رسد این دسته ابوزيد بلخى را با فقيه حنفى احمد بن سهل بلخى خلط كرده‌اند.
آثار
بالغ بر شصت تأليف به او نسبت داده شده كه به نمونه‌اى از آن‌ها اشاره مى‌شود:
- ما يصح من احكام النجوم.
- فى انشاء علوم الفلسفه.
- الاسماء و الكنى و الالقاب.
- ما غاب من غريب القرآن.
- تفسير صور کتاب السماء و العالم تأليف ابوجعفر خازن.
- مصالح الابدان و الانفس.
- اجوبة ابى على بن ابى‌بكر بن المظفر.
- ان سورة الحمد تنوب عن جمیع القرآن.
- بيان وجوه الحكمة في الاوام و النواهى الشرعيه.
- تفسير الفاتحة والحروف المقطعه في اوائل السور.
- نثارات من كلام ابى زيد.
- فضائل مكه على سائر البقاع.
البته این نكته قابل توجه است كه از میان انبوه کتاب‌هایى كه به وى نسبت داده شده، تنها دو کتاب از آن‌ها به دست ما رسيده است یکى کتاب تفسير صور کتاب السماء و العالم معروف به صور الاقاليم و ديگرى کتاب مصالح الابدان و الانفس