بتانی، محمد بن جابر
| نام | بتانی، محمد بن جابر |
|---|---|
| نامهای دیگر | بتاني، ابو عبدالله محمد
ابن جابر، محمد بن جابر |
| نام پدر | جابر |
| متولد | پیش از 244ق |
| محل تولد | حَرّان (شهری در بین‌النهرین) |
| رحلت | 317ق |
| اساتید | |
| برخی آثار | الزيج الصابئ في حساب النجوم و فلك البروج و مواضع الكواكب و غيرها |
| کد مؤلف | AUTHORCODE03342AUTHORCODE |
محمد بن جابر بتانی (متوفی 317ق)، منجم و ریاضی‌دان برجسته دوره اسلامی.
ولادت
ابوعبدالله محمد بن جابر بن سِنان رَقّی حَرّانی صابی، پیش از 244ق در حَرّان (شهری در بین‌النهرین) یا نزدیکی آن به دنیا آمد. ظاهراً تنها ابن ندیم از او با نسبت رقّی یاد کرده است. بتّانی بیشتر عمرش را در رَقَّه بر کناره رود فرات گذراند و همان جا به رصد پرداخت.
دین و خاندان
بتّانی از خانواده‌ای پیرو آیین صابئی برخاست، ولی خود، چنان‌که از نام و کنیه‌اش برمی‌آید، مسلمان بود. ابن ندیم از جابر بن سنان حرّانی سازنده ابزارهای نجومی نیز نام برده که به‌احتمال زیاد پدر بتّانی است. نام بتّانی در آثار لاتینی به‌صورت آلباتگنی یا آلباتنیوس و در نوشته‌های روم شرقی به‌صورت اُپَتَنِس آمده است.
مهارت‌ها و دستاوردهای بتانی
دستاوردهای نجومی و ریاضی بتّانی بسیار مهم است. او در رصدهای پرشمار و دقیق خود، در 264-306، بسیاری از مقادیر نجومی را با دقت زیاد اندازه‌گیری کرده و نظریه اقبال و ادبار اعتدالین را، که مبتنی بر پس و پیش رفتن اعتدالین بر دایرة‌البروج است و تا حدود قرن دهم هجری/شانزدهم میلادی، در اروپا مطرح بود و علم امروز هم آن را رد می‌کند، نپذیرفت.
بتّانی آهنگ تقدیم اعتدالین را 5ر54 ثانیه قوسی در سال یا یک درجه در 66 سال در نظر گرفت (مقدار امروزی آن 2ر50 ثانیه قوسی در سال است). وی میل کلی خورشید را 23 درجه و 35 دقیقه اندازه‌گیری کرد که با مقدار امروزی آن کاملاً تطابق دارد و طول سال خورشیدی را 365 روز و 5 ساعت و 46 دقیقه و 24 ثانیه حساب کرد که با مقدار امروزی آن (365 روز و 5 ساعت و 48 دقیقه و 46 ثانیه) با دقت خوبی وفق می‌دهد. وی در زیج خود می‌گوید که در انطاکیه در 9 صفر 289 یک خورشیدگرفتگی و در 4 رمضان 289 یک ماه‌گرفتگی را رصد کرده است. بتّانی نوعی ذاتُ الحَلَق جدید به نام البیضه (تخم‌مرغ) ابداع کرد که در فصل پنجاه‌وهفتم زیج خود آن را شرح داده است. از کارهای دیگر او در نجوم، اثبات امکان وقوع کسوف حلقوی و عرضه نظریه تازه و بسیار استادانه‌ای برای تعیین شرایط رؤیت هلال است.
در ریاضیات، جدولی برای ظلّ تمام (کتانژانت) تنظیم کرد و برای تعیین فاصله قوسی بین دو ستاره، که اختلاف طول سماوی آنها و عرض سماوی هریک معلوم باشد، روشی به کار برد که معادل قاعده کسینوس‌ها در مثلثات کروی است. بتّانی، چنان‌که در باب بیست‌وششم زیج خود شرح داده، برای این منظور، از قضیه بطلمیوس در چهارضلعی‌های محاطی (مجموع حاصل‌ضرب‌های اضلاع روبه‌رو با حاصل‌ضرب دو قطر برابر است) استفاده کرده است.
بتّانی نزد منجمان دوره اسلامی بسیار معتبر بوده است. ابوریحان بیرونی کتابی به نام «جلاء الأذهان في زيج البتّاني» دارد و ابن خلدون آثار بتّانی را در ردیف بهترین کتاب‌های نجومی می‌داند. عبدالرحمان صوفی بر نحوه تقسیم فلک‌البروج در زیج بتّانی ایراد گرفته، ولی نلینو نشان داده است که صوفی مقصود بتّانی را که تقسیم به شیوه هندوان بوده، درنیافته است.
وفات
در اواخر عمر به‌همراه بنی‌زیّات، از مردم رقّه، برای دادخواهی به بغداد رفت و در 317ق، هنگام بازگشت، در قصر الجِص واقع در کناره دجله و نزدیک سامرا درگذشت.
آثار
- «زیج صابی» (مهم‌ترین و معروف‌ترین اثر بتّانی که وی در آن پاره‌ای اشتباهات بطلمیوس را اصلاح کرده است. در مقدمه این زیج، می‌گوید که غلط‌ها و اختلافات موجود در آثار پیشینیان، او را بر آن داشته است که به تألیف این کتاب بپردازد؛ زیرا بطلمیوس خود به نسل‌های آینده توصیه کرده است که بر پایه رصدهای تازه، نظریات و استنباط‌های او را اصلاح و تکمیل کنند؛ همچنان‌که خود او با آثار اِبَرخُس و دیگران همین کار را کرده است. این زیج که حاصل رصدهای مکرر او و عمدتاً مبتنی بر هیئت بطلمیوسی است و اندک تأثیری نیز از نجوم هندی پذیرفته، علاوه بر تأثیر در بسط نجوم دوره اسلامی، در دوران رکود علم در اروپا و نیز پس از نوزایی (رنسانس)، در تکامل علم نجوم و مثلثات کروی در اروپا تأثیر عظیم داشته است. بتّانی دو تحریر از این زیج فراهم کرده است که تحریر دوم را بهتر دانسته‌اند)؛
- کتاب «معرفة مطالع البروج في ما بين أرباع الفلك» (درباره مطالع نقاطی از دایرة‌البروج که در لحظه مفروض منطبق بر یکی از اوتاد چهارگانه نیستند. این رساله، که ابن ندیم از آن نام برده، ممکن است همان فصل پنجاه‌و‌پنجم زیج صابی باشد که عنوان مشابهی دارد)؛
- «رسالة في تحقيق أقدار الاتصالات» (که موضوع آن حل مسئله مطارح الشعاعات در احکام نجوم به روش مثلثاتی است برای هنگامی که ستاره مورد نظر دارای عرض باشد؛ یعنی روی دایرة‌البروج قرار نگیرد)؛
- کتاب «أربع مقالات في أحكام علم النجوم» (که شرحی است بر تترابیبلوس (أربع مقالات) که آن را بطلمیوس برای شاگردش سوری نوشته و بعدها ابراهیم بن صلت (به عربی) ترجمه و حُنَین بن اسحاق اصلاح کرده است)[۱].
پانویس
- ↑ ر.ک: باقری، محمد، ج2، ص224-227
منابع مقاله
ر.ک. باقری، محمد، «دانشنامه جهان اسلام»، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، چاپ دوم، 1375ش.