دیوان نیر

ديوان نير
پدیدآوران	نیر ممقانی، محمدتقی بن محمد (نویسنده)
عنوان‌های دیگر	به همراه توضيحات قرآنی، روايي و تاريخ
ناشر	شمس الشموس
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	1386ش
موضوع	1.شعر عربی - قرن 13ق. 2.شعر فارسی - قرن 13ق.
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏PIR‎‏ ‎‏74901386
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

دیوان نیر، تألیف میرزا محمدتقی حجةالاسلام، متخلص به «نیّر» است. دیوان نیر مشتمل بر مجموعه اشعار وی در رابطه با امام حسین(ع) و عاشورا در قالب‌های‌ مختلفی‌ مثل مثنوی، ترکیب‌بـند، قصیده و غزل است. حجةالاسلام، بیشتر با اثر گران‌سنگ و پربـارش «آتـشکده» شناخته شده است و به‌جرأت می‌توان گفت که آتشکده - به‌ویژه ترکیب‌بند بلند آن - شاهکار‌ قلمی نیّر تبریزی است.

ساختار

کتاب با مقدمه تحقیقی ارزشمندی از ناشر آغاز شده است. پس از آن متن اشعار با مثنوی آتشکده شروع و به‌تفکیک ترکیب‌بندها، قصیده‌ها، غزلیات و... ادامه یافته است.

گزارش محتوا

مقدمه کتاب با مطلبی در رابطه با مرثیه‌سرایی آغاز شده است. در اصطلاح، شعری را مرثیه گویند که در ذکر مصائب و شرح شهادت پیشوایان دین به‌ویژه حضرت سیدالشهدا(ع) و شهیدان و پاک‌باختگان واقعه کربلا سروده شود

عزاداری توسط انبیای الهی، خاتم انبیا و معصومین(ع)، معرفی شعر و شاعرانی که عشق و معرفت انگیخته آثارشان بوده و در عرصه‌گاه مرثیه‌سرایی، گوی سبقت ربوده‌اند، مانند: محتشم کاشانی، میرزا نورالله بن عبدالوهاب و محمد عابد و نیز زندگی‌نامه شاعر و معرفی کتابش از دیگر مطالب مقدمه است.

همچنین در مقدمه، معرفی بخش‌های کتاب به‌همراه توضیح مختصری آمده است:

1. مثنوی آتشکده: در دیوان حاضر، آتشکده دربرگیرنده 2102 بیت است که از دیوان‌های قبلی گردآوری شده است. تعداد ابیات مثنوی آتشکده در آن دیوان‌ها در چاپ‌های مختلف 2101 یا 2102 بیت است که 2101 بیت در همه نسخه‌ها مشترک است. در مراحل بعدی پس از گردآوری ابیات، سعی شده نکات مربوط به هر بیت و یا چند بیت، به‌صورت زیرنویس آورده شود که عمده آن‌ها روایات، مستندات مربوط به واقعه کربلا، معنی لغات دشوار، اصطلاحات و کنایات است. البته این امر تا حد ممکن صورت پذیرفته است. بخش مثنوی با بیت:

آفرینش را چو فتح الباب شد نور احمد مهر عالم‌تاب شد آغاز شده و با بیت زیر پایان می‌پذیرد: شکر کاین منظومه مشکین ختام در هزاروسی‌صدونه شد تمام

آتشکده بـیشتر با دو اثر گران‌سنگ دیگری که آنها هـم‌ در‌ حـول و حـوش حماسه عاشورا سروده‌ شده‌اند،‌ مقایسه‌ و سنجیده مـی‌شود:‌ یکی‌ «زبدة الأسرار» سروده حسن صفی‌علیشاه (1251-1316ق) و دیگری «گنجینة الأسرار» سروده عـمان سامانی (1264-1322ق)‌. این‌ هر‌ سه اثـر چنان بـه هـم مـی‌مانند‌ که‌ بی‌گمان‌ از‌ یکدیگر‌ تـأثیر پذیـرفته و به استقبال هم رفته‌اند، اما قرائن و شواهدی که بتواند تقدیم «آتـشکده» را بـه‌ویژه بر «زبدة الأسرار» ثابت کند، کـافی نبوده، بیشتر مفید‌ احـتمال است. به‌هرصورت این هـر سه کتاب در زمان‌های نزدیک به هم (هر سه در اوائل قرن چـهاردهم قـمری) سروده شده است.

1. ترکیب‌بند: شامل 28 بند، به‌همراه 28 بیت برگردان که به‌صورت مجزا تنظیم یافته و بخش دوم از دیوان حاضر را به خود اختصاص داده است. این بخش نیز همچون آتشکده، دربردارنده مطالبی است که به‌صورت زیرنویس، الصاق شده؛ با این تفاوت که مستندات تاریخی به غیر از موارد ضروری در آن تکرار نشده و تنها به توضیح ابیات و معنی لغات بسنده شده است.این اثر سترگ دارای صلابت و صمیمیت خاصی است کـه در‌ اشـعار‌ دیـگر‌ این مجموعه دیده نمی‌شود و حائز امتیازات چندی است که آن را از نظایر‌ خـود‌ مـمتاز مـی‌سازد. حتی از ترکیب‌بند معروف محتشم نیز‌ موفق‌تر‌ و فراتر می‌رود
2. قصیده: مجموعه قصیده دربرگیرنده دو قسمت است: قصاید فارسی و قصاید عربی. در مجموعه قصیده این دیوان، قصاید عربی که مضمونشان مدح است، ویژگی‌های قصیده را تماماً دارد و ابیات آن‌ها بیشتر از هفده است و به‌صورت مجزا با نام «قصائد العربية» آمده است؛ اما در مجموعه قصاید فارسی، هفده چکامه با نام «قصاید فارسی» گردآوری شده که تنها سه پاره از آن‌ها تمامی ویژگی‌ها را دارند و این در چهارده پاره دیگر مشاهده نمی‌شود؛ یعنی از حیث مضمون و محتوا، دقیقاً قصیده بوده، اما از جهت تعداد ابیات کمتر از هفده بیت هستند و چون مصرعند از لحاظ ادبی باید در زمره غزلیات قرار گیرند؛ اما چون محتوای تمامی آن‌ها مرتبط با وقایع کربلاست که از این حیث مجموعه‌ای بسیار یک‌دست و یکپارچه است و قرار دادن آن در بین غزلیات با توجه به اینکه ردیف و قافیه یکسانی ندارند، باعث پراکندگی و گمشدن آن‌ها شده، ویژگی مرثیه بودنشان کم‌رنگ می‌شود
3. مسمط: یکی از انواع قالب‌های شعری است که از بخش‌های کوچکی تشکیل شده است. هریک از این بخش‌های کوچک، شامل تعداد مصرع‌های مساوی و هم‌وزن بوده که مصراع آخرین همه بخش‌ها هم‌قافیه هستند. ویژگی دیگر مسمط آن است که در هر بخش، همه مصرع‌ها غیر از مصرع آخر باید هم‌قافیه باشند. در قسمت مسمط این کتاب، چهار شعر گردآوری شده که دو مسمط، چهار مصراعی و دو دیگر به‌صورت پنج مصراعی سروده شده‌اند که البته در دیوان‌های گذشته، اشاره‌ای به قالب شعری آن‌ها نشده است.
4. غزل: مجموعه غزل مشتمل بر 144 غزل است که تمامی آن‌ها در نسخه‌های پیشین دیوان نیر گردآوری شده بودند
5. رباعی: مجموعه رباعی که شامل سه قسمت کلی است، در سه بخش زیر تنظیم شده است: 5 رباعی در مدح حضرت خاتم‌الانبیا(ص)؛ 20 رباعی در مدح حضرت امیرالمؤمنین(ع) و 10 رباعی دیگر
6. دوبیتی: این قسمت شامل اشعاری در قالب دوبیتی است که همگی آن‌ها در لآلی منظومه موجود است و در مجموعه حاضر به‌صورت جداگانه و تحت عنوان دوبیتی تنظیم شده‌اند. 9 دوبیتی مناجات زبان حال از قول حضرت اباعبدالله(ع) و 9 دوبیتی دیگر زبان حال از قول حضرت سکینه(س) به حضرت علی‌اکبر(ع) است.
7. قطعه: شعری است کوتاه که بیشتر با مضمون پند و اندرز سروده می‌شود. از خصوصیات مهم آن این است که اولاً مصرّع نیست؛ یعنی دو مصراع بیت اول هم‌قافیه نیستند، اما تمامی ابیات آن هم‌قافیه‌اند و ثانیاً تعداد ابیات آن محدود است. قطعه گاهی فقط دو بیت دارد. در این مجموعه 9 پاره شعر موجود است که از این میان تنها یک شعر در دیوان‌های پیشین قطعه معرفی شده است. به جز قطعه دیگری که با نام «درباره کتاب خیرات حسان» آمده، در بخش قطعه دیوان حاضر هفت شعر دیگر است که به‌نظر می‌رسد مضمون آن‌ها تغزلی باشد و احتمالاً یا مطلع و مقطع آن‌ها گم شده و یا اینکه شاعر، تکمیل سرایش آن‌ها را به بعد موکول کرده بود. درهرصورت چون بیت اول مصرع نیست و در ابیات آخر نیز اثری از تخلص شاعر دیده نمی‌شود، با اغماض از مضمونشان در قالب قطعه گردآوری شده‌اند
8. دل‌گویه‌ها: شامل اشعاری با چهار، سه و دو بیت به انضمام مفردات است. سه یا چهاربیتی‌ها اشعاری هستند که مضمون آن‌ها غزل بوده و مطلع نیز دارند، اما به این دلیل که تعداد ابیات آن‌ها کمتر از 5 بیت است، در مجموعه «غزل» جای نگرفته‌اند. این اشعار 14 پاره است که 5تای آن‌ها از قسمت غزلیات دیوان‌های گذشته جدا شده است که در بخش غزل به آن‌ها اشاره شده است و 9تای دیگر در قسمت انتهایی کتاب موجود بودند. این 14 شعر به‌همراه 21 شعر، که در دو بیت سروده شده‌اند، اما قالب دوبیتی و رباعی ندارند و نیز 41 تک بیت با نام مفردات، مجموعه دل‌گویه‌ها را فراهم آورده‌اند
9. اشعار متفرقه: اشعار متفرقه شامل اشعار ترکی و ساقی‌نامه است. سه شعر ترکی که از لآلی منظومه جدا شده و به قسمت اشعار متفرقه ملحق شده‌اند و یک سروده سه‌بیتی فارسی و یک سروده سه‌بیتی به زبان عربی که چون قالب مشخصی نداشتند، از لآلی منظومه به قسمت اشعار متفرقه منتقل شدند.
10. ضمیمه‌ها: در این بخش سعی شده است سروده‌های دیگران از اشعار مرحوم نیر جدا شده و به‌صورت مستقل تنظیم شوند. این بخش دربرگیرنده یک شعر از ادیب‌الممالک که در پاسخ به شعر نیر آن را سروده، یک غزل از میرزا محمد ممقانی، پدر نیر و دو قصیده با مضمون مدح از میرزا اسماعیل، برادر نیر است که در مجموع چهار شعر را شامل می‌شود و با بیت:

عجبی نیست مر آن آیت ربانی را

که کند زنده ز نو حکمت لقمانی را

آغاز و با بیت زیر به انجام می‌رسد:

نیاز از غیر او بگسل، توسل کن به دامانش

همه شاهان عالم را گدای این حسن بینی

وضعیت کتاب

آتشکده نخست در سال 1315ق، در تهران و سپس در سال 1346ق، همراه با غزلیات نیّر، در‌ تبریز‌ چاپ شد. پس از آن نیز چندین بار به‌صورت حروفچینی‌شـده و بـه نام «آتشکده» و «دیوان اشعار» انتشار یافته است. بنابراین در حقیقت سه کتاب است‌ که‌ در‌ یک مجلد گنجانده شده است‌ و امروز‌ چنان‌که متداول و معروف است به آن بیشتر «آتشکده» گفته می‌شود تا «دیوان اشعار» یا «دیوان نیّر» زیرنویس‌های کتاب به پنج دسته تقسیم می‌شوند: آیات، روایات، مستندات تاریخی، معنی لغات و توضیح اصطلاحات، اشاره به کنایات، تشبیهات و... در تمامی این موارد سعی شده است یک محتوای مشخص، علی‌رغم اینکه چند بار در کل دیوان تکرار شده، تنها یک بار در نخستین مورد مواجهه، زیرنویس شود؛ برای مثال اگر اصطلاحی در صفحه 14 توضیح داده شده و در صفحه 240 مجدداً توسط شاعر به کار گرفته شده باشد، از توضیح دوباره آن پرهیز شده است؛ چراکه این امر موجب افزایش حجم زیرنویس‌ها می‌شود

در ابتدای اثر فهرست مختصر و در انتهای کتاب فهرست تفصیلی مطالب ذکر شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. صحتی سردرودی، محمد، درنگی در آستانه آتشکده، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله آینه پژوهش، آذر و اسفند 1381، شماره 77 و 78، صفحه 137 تا 140.

وابسته‌ها

دیوان کامل آتشکده

دیوان نیر تبریزی