حمیدی، عبدالله بن زبیر
| نام | |
|---|---|
| نام‌های دیگر | |
| نام پدر | زبیر |
| متولد | سده دوم و سوم |
| محل تولد | مکه |
| رحلت | ربیع‌الاول 219 ق |
| اساتید | فُضیل بن عیاض
سفیان بن عیینه |
| برخی آثار | مسند الإمام أبي بکر عبدالله بن الزبیر القریشي الحميدي
أصول السنة |
| کد مؤلف | AUTHORCODE14764AUTHORCODE |
عبداللّه بن زُبَیر حمیدی (متوفی 219)، محدّث و فقیه مشهور سده دوم و سوم.
کنیه‌اش ابوبکر بود و چون موطن وی مکه بوده و سال‌ها در آن شهر به نشر حدیث پرداخته، او را مکّی نیز خوانده‌اند. از او با عناوین قُرَشی، اسدی و زبیری نیز یاد شده است، اما عنوان مشهور وی حمیدی است که منسوب به قبیله حُمیدات است.
ولادت
تاریخ ولادت حمیدی معلوم نیست.
شیوخ و اساتید
وی از محدّثانی چون فُضیل بن عیاض و مسلم بن خالد زنگی و دَراوَردی سماع حدیث کرده است، اما سفیان بن عُیَینه و شافعی تأثیر بیشتری بر وی گذاشته‌اند. حمیدی نوزده سال و به روایتی بیست سال، مصاحب سفیان بن عیینه بود و از او سماع حدیث می‌کرد، تا آنجا که حمیدی را از بزرگ‌ترین یاران و موثق‌ترین راویان وی دانسته‌اند. او پس از مرگ سفیان، جانشین وی در مکه شد و راویانی که طالب احادیث سفیان بودند، به وی مراجعه می‌کردند. وی از سفیان بن عیینه حدود ده هزار حدیث نقل کرده است. حمیدی در آغاز به دلیل منسوب بودن شافعی به تشیع از وی دوری می‌جست، اما بعدها با او دوست و هم‌نشین شد. حمیدی، به‌منظور کسب آگاهی از احادیث سفیان بن عیینه، شافعی را در سفر مصر همراهی کرد و تا پایان زندگی شافعی در مصر ماند. در مصر، در کنار ابوعثمان، فرزند شافعی، از دانش استادش در زمینه علم کلام و فقه بهره برد و در صدر اصحاب شافعی قرار گرفت. به نوشته ذهبی، پس از مرگ شافعی میان حمیدی و محمد بن عبداللّه بن عبدالحکم، بر سر تصدی درس شافعی، رقابت درگرفت که به پیروزی محمد بن عبداللّه انجامید، اما بنا بر گزارش ابن خلّکان، میان یوسف بن یحیی بُوَیطی و ابن عبدالحکم رقابت درگرفت و حمیدی حق را به بویطی داد. از سخنان کوثری چنین برمی‌آید که هر دو گزارش ممکن است درست باشد و دفاع حمیدی از بویطی پس از آن بوده که نتوانسته است جانشین شافعی شود.
جایگاه حمیدی
حمیدی پس از مرگ شافعی به مکه بازگشت و تا پایان زندگی به نشر حدیث و افتا پرداخت. در آن روزگار، شهرت علمی وی به حدی رسید که از او با تعبیراتی نظیر صاحب سنّت، خیرخواه‌ترین شخص برای اسلام، یکی از سه امام در کنار شافعی و ابوعبید، از نظر نشر حدیث و بدیل احمد بن حنبل برای حجازیان یاد کرده‌اند. نزد حمیدی مقابله با کسانی که حدیث رسولِ خدا را مردود می‌شمردند، ارزش جهاد با کفار را داشت. وی خود را در حجاز نظیر احمد بن حنبل در عراق و اسحاق بن راهویه در خراسان می‌دانست و مدعی بود تا آن سه تن در این سرزمین‌ها به سر می‌برند، کسی نمی‌تواند بر مدافعان حدیث و سنّت نبوی غالب شود.
شاگردان و راویان
راویان بسیاری از او حدیث نقل کرده‌اند، از جمله بخاری، یعقوب بن شَیبَه، محمد بن یحیی ذُهْلی، سلمة بن شبیب، و ابوزرعه رازی. اهمیت حمیدی نزد بخاری چندان بود که اگر بخاری حدیثی از وی می‌شنید دیگر نیازی به شنیدن آن از دیگران نمی‌دید و ازهمین‌رو، کتاب صحیحِ خود را با حدیثی از قول حمیدی آغاز کرد و با اینکه مضمون آن به روایت مالک بن انس هم نقل شده و بخاری نیز آن را در صحیح خود نقل کرده، اما مقام حمیدی در حدیث و فقه و نیز تصریح تک‌تک راویان موجود در سلسله سند حدیث به سماع خود و نیز معنعن بودن این حدیث، سبب شده است که بخاری حدیث حمیدی را در آغاز کتاب خود و به‌منزله خطبه آن قرار دهد. حافظه حمیدی را قوی و او را ثقه و کثیرالحدیث وصف کرده‌اند. در طبقه‌بندی ابن حجر عسقلانی، حمیدی در طبقه دهم راویان قرار دارد. علاوه بر بخاری، برخی دیگر از اصحاب صحاح نظیر مسلم بن حجاج و ابن ماجه هم از حمیدی حدیث نقل کرده‌اند. همچنین شماری از احادیث عالی‌السندِ (با تعداد راویان اندک، اما با سند متصل) او در غَیلانیات، گرد آمده بود. غیلانیات، عبارتند از یازده جزء حدیث که ابوبکر محمد بن عبداللّه بن ابراهیم شافعی، آن‌ها را املا و ابوطالب محمد بن محمد بن ابراهیم بن غیلان آن را روایت کرده است.
وفات
حمیدی در ربیع‌الاول 219 در مکه وفات یافت.
آثار
در شمار آثار حمیدی، از اثری به نام «كتاب الدلائل» یاد شده و کتاب «الرد علی النعمان» نیز منسوب به اوست. ابن ابی‌حاتم در شرح حال یکی از راویان مصاحب خود به نام محمد بن عُمَیر ابوبکر طبری، ادعا کرده که وی این کتاب و کتاب «التفسير» را از حمیدی روایت کرده است، اما چون محمد بن عمیر در زمره راویان بی‌واسطه حمیدی محسوب نشده و از نظر تاریخی هم ممکن نبوده مصاحب و شاگرد حمیدی باشد و از سوی دیگر روایت کتاب دیگران از زبانِ یکی از مشایخ حدیث نیز متداول بوده، نمی‌توان عبارت ابن ابی‌حاتم را دالّ بر تألیف کتاب یادشده توسط حمیدی دانست. شاید کتاب «الرد علی النعمان» همان کتاب «الرد علی أبوحنيفة» باشد که یکی از 41 کتاب مندرج در المصنّف ابن ابی‌شیبه است. ابن ابی‌شیبه هم‌روزگار حمیدی و در برخی مشایخ حدیثی خود، مانند سفیان بن عیینه، با وی مشترک بود؛ بنابراین، بعید نیست حمیدی که از منتقدان ابوحنیفه بود و در حلقه درس خود در مسجدالحرام به او ناسزا می‌گفت، این کتاب را از وی روایت کرده باشد.
مهم‌ترین کتاب حمیدی، مُسندی است که وی آن را بر اساس نام صحابه مرتب کرده و به لحاظ اهمیتِ کتاب او «صاحب مسند» خوانده شده است.
از حمیدی رساله اعتقادی کوتاهی با عنوان «أصول السنة» در دست است که شرح‌حال‌نویسان، آن را ذکر نکرده‌اند. این رساله متضمن اعتقادات اهل سنّت و جماعت و نقد آرای مخالفان آن‌هاست. حبیب‌الرحمان اعظمی این رساله را که در خاتمه برخی نسخه‌های مسند آمده و به روایت ذهبی است، به پایان جلد دوم مسند ملحق کرده است[۱].
پانویس
- ↑ ر.ک: رستگار، پرویز، ج14، ص233-235
منابع مقاله
رستگار، پرویز، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، چاپ اول، 1377ش.