دیوان کفاش خراسانی

ديوان کفاش خراساني
پدیدآوران	کفاش خراسانی، رمضان (نویسنده) کرمی، احمد (مصحح)
ناشر	ما
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	1382ش
موضوع	شعر فارسي - قرن 14
زبان	فارسي
کد کنگره	‏‏PIR‎‏ ‎‏78‎‏15‎‏/‎‏7‎‏ ‎‏/‎‏د‎‏9

دیوان کفاش خراسانی، مجموعه اشعار استاد رمضان کفاش خراسانی (متوفی 1315ش) است که با تصحیح و کوشش احمد کرمی، به چاپ رسیده است.

ساختار

کتاب با سه مقدمه از احمد کرمی، علی‌اکبر کنی پور مستی و علی باقرزاده، آغاز و اشعار در قالب غزلیات، قطعات، رباعی‌ها و تضمین‌ها، عرضه شده است.

گزارش محتوا

در مقدمه اول، به چگونگی چاپ کتاب اشاره شده و در مقدمه دوم، به بیان چگونگی بر سر زبان‌ها افتادن غزل‌های کوچه‌باغی و قهوه‌خانه‌های معروفی که این‌گونه اشعار، در آنجا خوانده می‌شد، پرداخته شده است. مقدمه سوم نیز نوشته‌ای است از علی باقرزاده در کتاب «یادگارنامه حبیب یغمایی» پیرامون کفاش خراسانی و برخی از ویژگی‌های اشعار او.

شاعر اثر حاضر، شاعری شوریده‌حال و دلداده و از مردم کوچه و بازار بود و برای خاطر همان مردم شعر می‌سرود. او داعیه‌ای در شعر و شاعری نداشته و از علم عروض و قافیه و از مباحث صناعات ادبی هم چیزی نمی‌دانست. او شاعری است عامی که کوره‌سوادی داشته و فقط می‌توانست بنویسد و بخواند. او نه ادیب است و نه دانشور، بلکه وزن شعر و قافیه و ردیف را از راه شنیدن و استماع، دریافته است.

وی نخست ممدوحی می‌گزیند از میان مردم، بدو دل می‌سپارد و در وصف او، «دعانامه» می‌سراید، اما دلش نازک است و بی‌اعتنایی ممدوح، آزرده‌خاطرش می‌کند. پس زبان به شکوه می‌گشاید و در «نفرین نامه»، به نفرین ممدوح می‌پردازد.

بندبند اشعار او، تعلق‌خاطر این شاعر را به فرهنگ و ادب عوام نشان می‌دهد. او طبیعت را می‌ستاید، گیاهان را می‌شناسد، از مراسم سور و سوگ آگاه است و واژه‌های به کارگرفته شده در اشعارش، به زبان عامیانه و قابل‌فهم عوام است.

وی در آغاز «دعانامه» خویش، دعا می‌کند که ممدوحش، همیشه ایام در عالم، در امان و از باد خزان ایمن باشد:

الهی تا جهان باشد، به دولت در جهان باشی		الهی از بلیات دو عالم در امان باشی
الهی درد بد هرگز نبینی کامران باشی		الهی روز محشر همدم پیغمبران باشی
الهی ای گل من ایمن از باد خزان باشی		'

و سپس دو زلف عنبرافشان ممدوح را چون زنجیری بر گردن خویش می‌بیند و دو ابروی او را شمشیر تیزی می‌انگارد:

دو زلف عنبرافشانت به گردن بسته زنجیرم		دو ابروی تو می‌ترسم زند آخر به شمشیرم
دو ترک نیم مست تو نمود از غمزه نخجیرم		بگو با من تو ای سرو خرامان چیست تقصیرم
که دایم بهر قتل من تو با تیغ و سنان باشی		'

و پس‌ازآن، بدخواه ممدوح را سرنگون می‌خواهد و آرزو می‌کند که روزگار حسود، چون شب تار کفاش در فراق معشوق، نیلگون گردد و بدگوی یارش را خوار و زبون می‌شناسد:

.

الهی هرکه بدخواه تو باشد سرنگون گردد		الهی روزگارش چون شب من نیلگون گردد
الهی باده عشرت به جامش همچو خون گردد		الهی هرکه بدگوی تو شد خوار و زبون گردد
تو همچون عندلیبان چمن شیرین‌زبان باشی

اما ای دریغ و هزار افسوس که ممدوحش نسبت به او، بی‌مهر و وفاست و به هرکس احسان می‌کند و در حق کفاش جفا می‌دارد:

نمی‌دانم چرا این‌قدر بی‌مهر و وفایی تو		به هرکس می‌کنی احسان و با ما در جفایی تو
نهان از دیده عشاق، همچون کیمیایی تو		من از هجر تو می‌سوزم نمی‌دانم کجایی تو
خیالت در نظر باشد ولیکن در نهان باشی

بااین‌حال، کفاش کامرانی یار را آرزو می‌نماید و از او، تمنای محبت می‌نماید:

.

تویی اندر همه عالم، بدان چون ماه کنعانی		دهم سوگندت ای ظالم به حق حی سبحانی
بیفتد کشته در راهت، هزاران یوسف ثانی		نظر کن بر رخ «کفاش» هر نحوی که بتوانی
نینداز از نظر این عاشقان دل پریشان را		'

اما ممدوح بدو اعتنایی نمی‌کند. اینجاست که کفاش، «نفرین نامه» را می‌سراید:

.

بیا ایی دل بکن ترک وصال خوب رویان را		مده بر دست هر ناکس، به آسانی دل و جان را
صبا از من بگو خود آن غزال سست‌پیمان را		نمی‌گیری اگر دست من محزون نالان را
الهی روز و شب گریان بمانی تا دهی جان را

اما کفاش به یک‌چشم بر هم زدن، از نفرینش پشیمان می‌گردد. دل کفاش، نازک‌تر از شیشه است و دلش نمی‌خواهد که ممدوحش را حتی برای لحظه‌ای، به آه و فغان ببیند؛ هرچند ممدوح بدو پشت پا زده است:

مه من رفتی و ترسم که آهم از قفای تو

کند کاری که من‌من بعد خون گریم برای تو

کفاش سوگند می‌خورد که اگر ممدوحش سر یاری با او داشته باشد، موی یار را به عالمی نفروشد و غلام حلقه‌به‌گوش او گردد. حتی از ممدوح پوزش می‌طلبد:

ببخشا گر بدی گفتم، من از عشق تو مدهوشم

جفا تا کی؟ به قربان دو چشم سرمه سای تو

ضمناً ممدوح را هشدار می‌دهد که اگر ستم را از حد بگذراند، خوار خواهد شد و رسوای سر بازار خواهد گشت:

.

مکن بر من ستم ای بی‌مروت خوار خواهی شد

چو من بیچاره، رسوای سر بازار خواهی شد

کفاش در دعا و نفرین، مصمم نیست. دلش به درد می‌آید، فریاد برمی‌دارد، زبان به شکوه می‌گشاید، دژخویی می‌کند، دژم می‌گردد، اما همچون طفلکی که با مادر خویش قهر و ناز کند، کفاش نیز سر بر سینه ممدوح می‌فشارد و آرامش می‌یابد و عذرخواهان می‌گردد و در عین نفرین، دعایش می‌کند و آرزوی وصل وصالش را در دل می‌پروراند:

.

نمی‌آیی چرا یک‌دم برم ای نازنین آخر		که من هم افکنم سر پیش پای تو نگارا سر
بیا و رحم کن بر من، به حق خالق اکبر		بگردان کلبه احزان من را پرزر و زیور

گفتیم که کفاش آداب‌دان است و از فرهنگ مردم، کاملاً آگاه. عرف و عادات مربوط به سور و شادمانی را نیک می‌شناسد و در مراسم عزا، رموز شال بر گردن انداختن و سوگوار بودن و سیاه‌پوش شدن را عیان می‌سازد. کفاش اهل رمز و راز است و مرد میدان تشبیه:

در اول مهربان گشتی، مرا بردی به چنگ خود		به ابرو عشوه کردی، گاه با چشم خدنگ خود
زدی بر سینه «کفاش» پیکان زرنگ خود		به صدخواری شکستی سینه دل را به سنگ خود
خدا سازد تو را آخر چو من، بدروزگار آخر

کفاش مردی است وفادار و سخن از سر صدق می‌گوید و از ممدوح می‌خواهد که در صداقت او، شکی بر دل نیاورد:

.

بر من جفا اگر تو کنی، من وفا کنم		دشنام اگر دهی، به‌عوض من دعا کنم
درخواست طول عمر را از خدا کنم		گر جان طلب کنی به رهت من فدا کنم
شاید ز صدق و کذب کلامم خبر شود

کفاش اهل تفنن نیست و مرد سبک‌سری به‌حساب نمی‌آید که فقط به میل شخصی از ممدوح و یار سخن بگوید. او بد و خوب «زمانه» را به عاشق و معشوق و ناز و نیاز این دور را به فراق و وصال تشبیه می‌کند. کفاش شاعری است برخاسته از سینه جامعه و از میان عوام و اشعارش وصف حال عوام است و بیان آرزوها و دل‌مشغولی آنان.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب، در آخر کتاب آمده و در پاورقی‌ها، به توضیح و تشریح برخی از لغات و کلمات اشعار، پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. عناصری، جابر، «شعر و شاعر و فرهنگ مردم»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله چیستا، اردیبهشت 1366، شماره 39 ‏(8 صفحه، از 657 تا 664).