ابن شهید ثانی، حسن بن زین‌الدین

شيخ جمال‌الدين حسن بن شيخ زين‌الدين شهيد ثانى بن على بن احمد عاملى نحاريرى جبعى، معروف به صاحب معالم، در سال 959 هجرى قمرى در روستاى جبع از منطقۀ جبل عامل لبنان، زادگاه بسيارى از علماى شيعه، چشم به جهان گشود.

ابن شهید ثانی، حسن بن زین‌الدین

نام	ابن شهید ثانی، حسن بن زین‌الدین
نام‌های دیگر	اب‍ن ال‍ش‍ه‍ی‍د ال‍ث‍ان‍ی‌، ح‍س‍ن ب‍ن زی‍ن ال‍دی‍ن‌ اب‍و م‍ن‍ص‍ور ج‍م‍ال‌ال‍دی‍ن ح‍س‍ن ب‍ن ش‍ه‍ی‍د ث‍ان‍ی‌ ص‍اح‍ب م‍ع‍ال‍م‌ شیخ حسن عاملی
نام پدر	زین‌الدین
متولد	959 هجرى قمرى
محل تولد	روستاى جبع از منطقۀ جبل عامل لبنان
رحلت	1011 ق
اساتید	شيخ زين‌الدين بن على عاملى، شهيد ثانى (متوفاى 966 قمرى)؛ ملا احمد، مقدس اردبيلى؛ ملا عبدالله بن حسین يزدى، صاحب حاشيۀ ملا عبداللّه مشهور در منطق؛ سيد‌‎على بن ابى الحسن، پدر صاحب مدارك
برخی آثار	تعليقة علی معالم الأصول (نجفي)
کد مؤلف	AUTHORCODE00207AUTHORCODE

هفت ساله بود كه پدر بزرگوارش در سال 966 به مقام عظماى شهادت نائل شد و او را با مشكلات زيادى تنها گذاشت.

کسب علم و دانش

صاحب معالم از ابتداى تحصيل با خواهر زاده‌اش صاحب مدارك هم درس بود. این دو نفر هر كدام در نماز به ديگرى اقتدا مى‌كرد. در درس اساتيد مختلف با هم شركت می‌كردند، بلكه هر كدام چيزى مى‌نوشت به ديگرى ارائه مى‌كرد تا او نظرش را بيان كند و به اتفاق هم نوشته‌هایشان را تصحيح می‌كردند و تا آخر عمر يار و قرين هم بودند و حتى زمان وفات آنها خيلى به هم نزدیک است.

آنها در جبل عامل نزد ملا عبدالله يزدى، صاحب حاشيۀ ملا عبداللّه، منطق و رياضيات و فقه و حديث آموختند و از محضر سيد‌‎على بن حسین موسوى، پدر صاحب مدارك استفاده‌هاى شايانى بردند.

آنان قبل از سال 983 هجرى قمرى به عراق هجرت كرده و نزد ملا احمد مقدس اردبيلى (متوفاى 993 قمرى) در نجف اشرف متون اصولى و فقهى نظير شرح عمیدى و شرح ارشاد را آموختند و در زمرۀ مقربين این عالم بزرگوار شمرده شدند به حدى كه استاد بعضى عبارتهاى شرح ارشاد را به آنان مى‌سپرده و مى‌گفته است، «انظرو في عباراته و أصلحوا منها ما شئتم فإني أعلم أن بعض عباراته غير فصيح».

فرزندان

شيخ حسن بن شهيد ثانى داراى دو فرزند فاضل و جليل القدر بود به نامهاى شيخ ابوجعفر، پدر شيخ على صاحب درر المنثور و شيخ زين‌الدين كه به فضل و علم مشهور هستند و ساير فضلا و علماى این خاندان از این دو نفر مى‌باشند و به هر دو اجازۀ نقل روايت داده است.

كثرت تأليفات

اكثر تأليفات شيخ حسن در نجف اشرف نوشته شده است. از خصوصيات نوشته‌هاى این شيخ جليل القدر آن است كه با وجود تعداد زياد آنها، كه حدود 30 تأليف است، متن آنها كامل و تمام نيست، زيرا او مثل علامه و شهيدين در یک زمان مشغول به تأليف و تصنيف کتاب‌هاى متعددى بوده است. در نسخه‌اى از من‌ لا‌يحضره‌ الفقيه كه با مقابلۀ ايشان تصحيح شده نقش خاتمى وجود دارد كه این طور نوشته شده است: «بمحمد و الآل معتصم حسن بن زين‌الدين عبدهم» و در آنجا از اختلاف اساس فقه و نظام حديث در آن زمان اظهار ناراحتى كرده است.

مشرب علمى

شيخ حسن در زمان خود از اكابر و بزرگان فقها شمرده مى‌شده و داراى سليقه‌اى معتدل و ديدگاههایى درست و متقن بوده و از نمونه‌هاى محققین و مدققين در فقه است كه با مراجعه به کتاب مناسك حج آن بزرگوار، این خصوصيات بخوبى قابل درك و مشاهده است.

از نظر عمل به روايات، فقط به روايات صحيح و حسن عمل مى‌كرده و عدالت در راوى را معتبر مى‌دانسته است. در مقابل اخبارى‌ها كه اعتقاد به درستى تمام روايات كتب اربعه داشته‌اند، با ايجاد اصطلاح مشهور اقسام خبر به صحيح، ضعيف، حسن و موثق نظر آنان را رد مى‌كرده است.

معاصران

صاحب معالم، معاصر شيخ بهائى بوده و شش سال كوچكتر از او بوده و در كرك با هم بوده‌اند.

از ديگر معاصران او عبداللطيف بن شيخ على بن احمد جامعى است كه شاگرد او و شيخ بهائى است. او کتاب‌هائى در رد نظريات صاحب معالم نوشته مثل کتاب «تقليد المیت» و کتاب «الرد على صاحب المعالم في الاجتهاد و التقليد».

او در ابتداى کتاب تقليد المیت این گونه گفته است: «بعد وقوفه على رسالة شيخه صاحب المعالم التي ضيق فيها على المكلفين المسالك و أوقعهم في المهالك» تصمیم به نوشتن آن کتاب گرفته است.

نكتۀ قابل ذكر اينكه پدر صاحب مدارك سيد‌‎على یکبار با خواهر صاحب معالم كه از مادر ديگرى بوده است ازدواج مى‌كند و صاحب مدارك حاصل این ازدواج است و یکبار با مادر صاحب معالم همسر شهيد ثانى ازدواج مى‌كند كه نور‌الدين سيد‌‎على بن على كه هم نام با خود او است به دنيا مى‌آيد كه در این صورت صاحب معالم هم دايى صاحب مدارك و هم برادر مادرى سيد‌‎نور‌الدين مى‌باشد كه او نيز برادر پدرى صاحب مدارك مى‌باشد.

گفتار بزرگان

روضات الجنات

«الشيخ المحقق المدقق الضابط المتقن، جمال الملّة و الحق و‌الدين، أبو منصور الحسن بن شيخنا الشهيد الثاني زين‌الدين، أمره في العلم و الفقه و التبحر و التحقيق و حسن السليقة و جودة الفهم و جلالة القدر و كثرة المحاسن و الكمالات أشهر من أن يذكر و أبين من أن يسطر».

فوائد رضویه

«أبو منصور جمال‌الدين شيخ المشايخ الأجلة و رئيس المذهب و الملة، الواضع الطريق و السنن و الموضح للفروض و السنن يم العلم الذي يفيد و يفيض و جم الفضل الذي لا ينصب و لا يغيض، المحقق الذي لا يراع له و المدقق الذي راق فضله و راع المتفنن في جمیع الفنون و المفتخر به الأدباء و البنون، قام مقام والده في تمهيد قواعد الشرايع و شرح الصدر بتصنيفه الرايق».

أمل الآمل

«كان عالماً فاضلاً عاملاً متبحراً محققاً ثقة فقيهاً وجيهاً نبيهاً محدثاً جامعاً للفنون أديباً شاعراً زاهداً عابداً ورعاً جليل القدر، عظيم الشأن، كثير المحاسن، وحيد دهره، أعرف أهل زمانه بالفقه و الحديث و الرجال، كان حسن الخط، جيد الضبط، عجيب الاستحضار، حافظاً للرجال و الأخبار و الأشعار و شعره حسن كاسمه و الجيد منه كثير و محاسنه أكثر».

در الفوائد الرضویة و أعيان الشيعة به نقل از درر المنثور تأليف شيخ على بن محمد بن حسن زين‌الدين، نوۀ صاحب معالم چنين آمده: «شيخ حسن در زهد و تقوى به مرتبۀ اقصى و در ورع و عبادت به منتهى رسيده بود و قوت بيش از یکماه را نگه نمى‌داشت تا با فقرا مساوى باشد و از شباهت به اغنيا دور باشد».

رياض العلماء

«الفقيه الجليل و المحدث الأصولی الكامل النبيل، المعروف بصاحب المعالم، ذو النفس الطاهرة و الفضل الجامع و المكارم الباهرة، هو مصداق قوله صلى‌الله‌عليه‌وآله الولد سرّ أبيه، بل هو أعلم، و مظهر المثل السائر و من يشابه أبه فما ظلم. كان رضى‌اللّه‌عنه علامة عصره و فهامة دهره و هو و أبيه و جدّه الأعلى و جدّه الأدنى و ابنه و سبطه قدس اللّه أرواحهم كلهم من أعاظم العلماء».

لؤلؤ البحرين

«أما صاحب المدارک و خاله المحقق المدقق الشيخ حسن، فضلهما أشهر من أن ينكر و لا سيما الشيخ حسن فإنّه كان فاضلاً محققاً و كان ينكر كثرة التصنيف مع عدم تحريره و يبذل جهده في تحقيق ما ألفه و تحريره و هو حق حقيق بالاتباع».

رجال بحر العلوم

«علم التحقيق و التدقيق الجامع بين الرأي الوثيق و اللفظ الرشيق أوحد زمانه علماً و عملاً و فضلاً و أدباً و أرفعهم ذكراً و شاناً و حسباً و نسباً، حقق الفقه و الحديث و الأصول و الرجال أحسن تحقيق بيان...».

اساتيد

1. سيد‌‎على بن حسین صائع حسینى عاملى حزينى
2. شيخ عز‌الدين، حسین بن شيخ عبدالصمد جبعى عاملى حائرى، پدر شيخ بهایى (متوفاى 984 قمرى)
3. شيخ زين‌الدين بن على عاملى، شهيد ثانى (متوفاى 966 قمرى)
4. ملا احمد، مقدس اردبيلى
5. ملا عبدالله بن حسین يزدى، صاحب حاشيۀ ملا عبداللّه مشهور در منطق
6. سيد‌‎على بن ابى الحسن، پدر صاحب مدارك
7. سيد‌‎نور‌الدين، على بن فخر‌الدين هاشمى عاملى
8. شيخ احمد بن حسن نباطى عاملى

شاگردان

1. سيد‌‎نجم‌الدين بن محمدحسینى موسوى سكیکى
2. سيد‌‎على بن نجم‌الدين بن محمدحسینى عاملى
3. شيخ احمد بن على بن سيف‌الدين عاملى
4. سيد‌‎حسين بن على حسینى عاملى جبعى
5. شيخ زين‌العابدين بن محمد بن احمد عاملى نباطى
6. شيخ نجم‌الدين طومال (يا طمان) بن احمد عاملى منادى
7. سيد‌‎اسماعيل بن على عاملى
8. سيد‌‎بدر‌الدين بن محمد عاملى كركى
9. شيخ حسن بن عبدالنبى عاملى نباطى
10. شيخ حسن بن على عاملى
11. شيخ عبدالسلام بن محمد حر عاملى، صاحب وسائل
12. عبداللطيف بن على بن احمد عاملى
13. شيخ على بن معالى عاملى
14. سيد‌‎محمد بن نجم‌الدين بن محمدحسینى عاملى
15. شيخ حسن بن حسن ظهرى

تأليفات

1. معالم‌الدين و ملاذ المجتهدين في الفقه
2. حاشيه بر خلاصة الأقوال
3. حاشيه بر شرح لمعه
4. حاشيه بر مطول
5. حاشيه بر استبصار
6. حاشيه بر تهذيب
7. حاشيه بر معالم العلماء
8. شرح ألفيۀ شهيد
9. حاشيه بر وسائل الشيعة
10. منتقى الجمال في الأحاديث الصحاح و الحسان
11. حاشيه بر مختلف علامه
12. ديوان اشعار
13. التحرير الطاوسي لکتاب الاختيار من کتاب أبيعمر الكشي
14. النفخة القدسية لإيقاظ البريّة
15. الفوائد الرجاليّة
16. مشكوة القول السديد في الاجتهاد و التقليد
17. کتاب الإجازات
18. الفصول الأنيقة
19. الفسطاس المستقيم للعالم في كشف الحجاب عن مقدمة المعالم
20. جوابات المسائل المدنيات الأولى
21. جوابات المسائل المدنيات الثانية
22. جوابات المسائل المدنيات الثالثة
23. معاهدة التنبيه في شرح من‌ لا‌يحضره‌ الفقيه
24. معالم الأصول
25. کتاب في المنع عن تقليد المیت
26. الاثنا عشرية في الصلاة و الطهارة
27. شرح بر تذهيب الأكمام
28. ترتيب مشيخۀ من‌ لا‌يحضره‌ الفقيه
29. شرح اعتقادات صدوق

وفات

صاحب مدارك، يار ديرين صاحب معالم در سال 1009 هجرى قمرى در زادگاهش دار فانى را وداع گفت و هنوز دو سال نگذشته بود كه صاحب معالم نيز در محرم سال 1011 هجرى قمرى در همان مكان به لقاء حق شتافت و بدن مطهر او را در نزدیکى مرقد صاحب مدارك به خاک سپردند.

وابسته‌ها

معالم‌الدين و ملاذ المجتهدين، قسم الفقه

تعلیقة علی معالم الأصول (موسوی قزوینی، علی)

تلخيص المرام في فقه حج بيت‌الله الحرام

هداية المسترشدين في شرح أصول معالم‌الدين

حاشية السلطان علی معالم‌الدين

معالم‌الدين و ملاذ المجتهدين

شرح هدایة المسترشدین (حجیة الظن)

أجود الشروح

معالم الأصول (با حواشی سلطان العلماء)

تحریر المعالم في أصول الفقه

التحریر الطاووسی

تفصیل الفصول

توضیحات و تعلیقات علی كتاب معالم‌الدين

تعليقة علی معالم الأصول (نجفي)

اوامر و نواهی از کتاب معالم‌الدین و ملاذ المجتهدین

شرح معالم الدین فی الاصول (معالم‌الدین و ملاذ المجتهدین)

منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان