نزهة القلوب في تفسير غريب القرآن العزيز
نزهة القلوب في تفسير غريب القرآن العزيز، اثر ابوبكر محمد بن عزيز سجستانى (معرب سيستانى)، به روايت عبدالله بن حسين بن حسنون، با تحقيق يوسف عبدالرحمن المرعشلى، كتابى است در تفسير واژه‌هاى ديرياب قرآن كريم كه به زبان عربى و در سال‌هاى پايانى قرن سوم و آغازين قرن چهارم هجرى نوشته شده است.
| نزهة القلوب في تفسیر غریب القرآن العزیز | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | مرعشلی، یوسف عبدالرحمن (محقق)
سجستانی، محمد بن عزیز (نویسنده) ابن حسنون، عبدالله بن حسین (روایه) |
| ناشر | دار المعرفة |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1410 ق یا 1990 م |
| چاپ | 1 |
| موضوع | غریب القرآن
قرآن - مسایل لغوی قرآن - واژهنامهها |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 82/3 /س2ن4 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
اين اثر، به نام‌هاى «غريب القرآن» و نزهة القلوب في تفسير غريب القرآن على حروف المعجم» نيز ثبت گرديده است[۱]
آنچه باعث اهميت اثر حاضر شده، آن است كه نویسنده، كتابى جز آن ننوشته و اين كتاب، ثمره حيات علمى اوست[۲]
ساختار
دو مقدمه از محقق و نویسنده آغازگر كتاب مى‌باشد.
نویسنده، كتابش را بر پايه حروف تهجى يا ترتيب الفبايى سامان داده است (بدون رعايت ريشه واژگان) و كلمات قرآن را با زوائدش مرتب ساخته است (مثلاًكلمه «أقاموا» را در الف مفتوح آورده است نه در ضمن حرف «قاف»). البته با توجه به اين نكته كه مؤلفان پيش از وى، آثار خود را به ترتيب سوره‌ها و آيه‌ها تنظيم كرده‌اند، شيوه او تازه و نو تلقى مى‌شود[۳]
منابع و مصادرى كه نویسنده از آن‌ها بهره برده و در تأليف خود در كار كرده است، از اين قرارند:
- غريب القرآن: على بن حمزه كسائى، امام نحو كوفه و يكى از مشاهير قراء هفت‌گانه.
- معاني القرآن: فراء ابوبكر زكريا يحيى بن زياد.
- مجاز القرآن: أبوعبيده معمر بن مثنى تيمى.
- تفسير غريب القرآن: ابومحمد عبدالله بن مسلم بن قتيبه.
- تأويل مشكل القرآن: نویسنده پيشين.
- غريب القرآن: ابوالعباس احمد بن يحيى ثعلب.
- ياقوتة الصراط في غريب القرآن: ابوعمر محمد بن عبدالواحد، معروف به غلام ثعلب[۴]
سجستانى گاه از اين مصادر، كلامى را به نص نقل مى‌كند و زمانى هم معانى عباراتى را خود با الفاظ و تعابيرى كوتاه‌تر، بيان مى‌نمايد و جز در پاره‌اى از موارد، از آراء مؤلفان آن آثار، پا بيرون نمى‌نهد[۵]
اين كتاب را سه نفر از سجستانى روايت كرده‌اند كه عبارتند از:
گزارش محتوا
در مقدمه محقق، در ابتدا شرح حال تقريبا مفصلى از نویسنده ارائه و سپس به جايگاه و اهميت كتاب و اقدامات صورت گرفته توسط محقق، اشاره شده است[۸]
از جمله اقداماتى كه محقق، در تصحيح و تحقيق كتاب انجام داده، عبارتند از:
- ضبط كلمات قرآنى و تخريج آن‌ها از قرآن براى تسهيل در مراجعه و قرار دادن آن‌ها ميان پرانتز.
- ضبط قرائات قرآنى و تخريج آن‌ها از مصادر.
- ضبط احاديث و تخرج آن‌ها از منابع مربوط.
- تعريف و توضيح اعلام و تخريج اقوال آن‌ها.
- ضبط كلمات لغوى و اشتقاقات صرفى و اقوال، امثال و اشعار مذكور در متن.
- مقابله اقوال نویسنده با مصادرى كه از آن‌ها نقل كرده و ذكر آن‌ها در حواشى كتاب و..[۹]
در مقدمه مختصر نویسنده كه از چند خط تجاوز نمى‌كند، به شيوه كار وى و چينش كلمات بر اساس حروف الفبا، اشاره شده است[۱۰]
نویسنده، كتاب خود را با باب همزه مفتوحه، سپس مضمومه و سپس مكسوره، بر پايه حركات، آغاز و سپس به باب «الباء» مفتوحه، مضمومه و مكسوره پرداخته و همين شيوه را تا حرف آخر، رعايت كرده است.
از جمله كلماتى كه نویسنده به تشريح و تبيين آن‌ها پرداخته، عبارتند از: إياك، الم، أ أنذرتهم، أليم، ألا، أندادا، بسم الله، بِكر، بطانة من دونكم، تلقى آدم من ربه كلمات، توّاب، تلبسوا، ثلاث، ثبات، ثعبان، ثمر، جهرة، جنفا، الجاهلين، الجار ذي القربى، حنيف، حج البيت، حبطت أعمالهم، حصورا، ختم الله على قلوبهم، خالدون، خاشعين، دابة، دأب آل فرعون، درجات عند الله، الدرك الأسفل و...
نویسنده در تفسير واژه‌هاى ديرياب، از شواهد قرآنى بسيار بهره گرفته (تفسير قرآن به قرآن) و در تبيين برخى از واژگان و تفسير شمارى از آيات، به حديث شريف استشهاد كرده است (تفسير بالمأثور) و هرگاه در قرآن و حديث تفسيرى نيافته، به گفتارى از صحابه روى كرده و آنگاه كه در قرآن و حديث و گفتار صحابه نيز بيانى نرسيده باشد، از گفتار تابعان گواه خواسته و در صورت فقدان آن نيز، از شعر عرب مدد جسته است و اگر از بر نمودن معانى واژگان قرآن و حديث و گفتار صحابه و تابعان و شعر عرب درمانده، اقوال ائمه لغت و ادب در قرن دوم و سوم هجرى را به كار گرفته است[۱۱]
وضعيت كتاب
اين اثر را «فخرالدين طريحى» به ترتيب معمول معاجم عربى درآورده و با افزوده‌هايى در سال 1372ق / 1953م، در نجف به چاپ رسيده است. همچنين تحريرى از آن بر پايه ترتيب سور و آيات، همراه با افزودنى‌هايى در هامش قرآن كريم، به تصحيح عبدالحليم بسيونى توسط كتابخانه سعيديه در قاهره انتشار يافته است[۱۲]
فهرست مطالب، شواهد آيات قرآنى، كلمات غريبه و مصادر و مراجع مورد استفاده محقق، در انتهاى كتاب آمده است.
در پاورقى‌ها، توضيحات مفصلى پيرامون كلمات مذكور در متن، داده شده است.
پانويس
منابع مقاله
- مقدمه و متن كتاب.
- عبدالله‌پور، عباس «دانش واژگان دشوارفهم غريب القرآن»، پايگاه مجلات تخصصى نور، نشريه: قرآن و حديث «پژوهش‌هاى قرآنى»، بهار 1385، شماره 45 (19 صفحه، از 226 تا 244).
.