الأصول الستة عشر من الأصول الأولية
«الاصول الستة عشر (ط - دار الحديث)»، كتابى است مشتمل بر دو مجموعه از اصول و منابع روايى باقى‌مانده از عصر ائمه(ع) با موضوعات گوناگون كه توسط جمعى از علما و به زبان عربى تأليف گرديده است.
| الأصول الستة عشر من الأصول الأولیة | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | محمودی، ضیاءالدین (محقق)
غلامعلی، مهدی (محقق) جلیلی، نعمت‌الله (محقق) |
| عنوان‌های دیگر | مجموعه من کتب الروایة الأولیة في عصر الائمه المعصومین علیهم‌السلام |
| ناشر | موسسه علمی فرهنگی دار الحديث، سازمان چاپ و نشر |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1381 ش یا 1423 ق |
| چاپ | 1 |
| موضوع | احادیث شیعه - قرن 1ق. - مجموعهها |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 128 /الف6 1381 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
كتاب، داراى يك مقدمه و دو مجموعه است كه مجموعه اول، حاوى هفت كتاب و چند روايت با عناوين «حديثان لعلى بن عبدالله بن سعيد»، «روايتان للشيخ التلعكبرى رحمه‌الله» و «حديث متفرد آخر للتلعكبرى» است و مجموعه دوم، شامل شش كتاب و چند روايت با عناوين «من نوادر على بن اسباط»، «خبر في الملاحم» و «المختار من كتاب علاء بن رزين» مى‌باشد.
گزارش محتوا
در مقدمه مفصل كتاب، بسيارى از مطالب مهم در مورد اصول حديثى و كتاب حاضر بيان شده است. مؤلف، مى‌فرمايد: آنچه ما را بر آن داشته تا به فكر جمع‌آورى چنين مجموعه‌اى بيفتيم، از بين رفتن بعضى از منابع اصلى ما در حديث و كلمات معصومين(ع) مى‌باشد كه با توجه به اهميت حديث در احكام شرعى ما، نبايد چنين اتفاقى مى‌افتاد. ايشان، از مرحوم وحيد بهبهانى نقل مى‌كند كه اين سرنوشت بسيارى از اديان الهى بوده است كه با فاصله گرفتن از عهد تشريع و از بين رفتن منابع اصليشان، دچار گمراهى شده و رفته‌رفته با آموزه‌هاى دينى خود بيگانه شده‌اند. مؤلف، چنين وضعيتى را تهديدى براى ما مسلمانان برشمرده كه وظيفه سنگين صيانت از اصول و منابع اوليه‌مان را چندين برابر مى‌كند.
اصول اربعمائة، ديگر مطلبى است كه به تفصيل در مقدمه توضيح داده شده است؛ اين اصول، به نظر شيخ مفيد، مجموعه‌اى از مصنفات اماميه از زمان اميرالمؤمنين(ع) تا زمان امام حسن عسکری(ع) و مشتمل بر چهار صد كتاب بودند. اينكه در مورد بعضى از روات گفته شده كه «له اصل»، ناظر به همين مطلب مى‌باشد. مرحوم طبرسى مى‌گويد: اين اصول، در واقع پاسخ‌هاى امام صادق(ع) به چهار صد سؤالى است كه از محضرشان شده است.
تراث اسلامى، در سه مرحله دچار دگرگونى و ضياع شده‌اند كه عبارتند از:
مرحله اول: اين مرحله، با وفات رسول خدا(ص) و منع از كتابت و تدوين حديث آغاز شد؛
مرحله دوم: اين مرحله، بعد از شهادت امام صادق(ع) و قوت گرفتن عباسيان تا زمان كلينى مى‌باشد؛
مرحله سوم: اين مرحله، از زمان شيخ طوسى و بعد از استيلاى سلجوقيان پديد آمد.
اين مطلب كه اين اصول، چگونه شناسايى شده‌اند و محتواى اين مجموعه چيست و رواتش چه كسانى هستند؟ در قسمت ديگرى از مقدمه مشخص گرديده است. اولين آشنايى با مجموعه مذكور، به زمان صفويه كه علامه مجلسى بخشى از روايات مزبور را در كتاب بحار الانوار آورد، برمى‌گردد. ظاهر اين است كه شيخ حر عاملى، مؤلف «وسائل الشيعة»، به مجموعه ياد شده دست‌رسى نداشته است؛ لا اقل تا قبل از زمان تأليف اين اثر گران‌قدر، زيرا هيچ اشاره‌اى به روايات آن در وسائل ننموده است.
مجموعه مزبور، ويژگى‌هايى دارد كه آن را از امثالش متمايز كرده است، مانند اينكه در آن، برخى از روايات، در يك دسته‌بندى ذكر شده‌اند كه ظاهرشان با هم هم‌آهنگى ندارد، ولى به لحاظ واقعى و با دقت معلوم مى‌شود، همگى مضمون واحدى دارند.
كتاب «الاصول الستة عشر (ط - دار الحديث)»، از دو مجموعه تشكيل يافته است كه اولى، مشتمل بر كتاب زيد زراد و چند نفر ديگر مى‌باشد و دومى، شامل كتاب عبدالملك و چند نفر ديگر است كه به تفصيل اشاره خواهد شد. در مورد روات مجموعه هم بايد گفت كه غالب روايات از طريق شيخ الرواية، محمد بن ابى عمير مى‌باشد كه از اصحاب اجماع است. در مقدمه كتاب، تعاريفى از هر دو مجموعه كتاب و اينكه براى گردآورى كتاب از چه نسخه‌هايى استفاده شده و طريق تحقيق بر چه پايه‌اى استوار است، بازگو شده است.
مجموعه اول: اولين كتاب مجموعه نخست؛ يعنى كتاب‌هاى روايى زمان ائمه(ع)، كتاب زيد زراد مى‌باشد و اولين روايت اين كتاب، از امام صادق(ع) بوده و در مدح جود و ذم بخل است. اين كتاب، غير از روايت مذكور داراى سى و سه روايت ديگر نيز مى‌باشد كه آخرين آنها دستورى است از امام صادق(ع) كه به هنگام نگاه به آسمان، آيات 190 آل عمران و 54 اعراف قرائت گردد.
كتاب بعدى، متعلق به ابى سعيد، عباد عصفرى است كه نوزده روايت دارد؛ اولين روايت اين كتاب، روايت عاصم بن حميد حناط از امام صادق(ع) مى‌باشد.
كتاب سوم، كتاب عاصم بن حميد حناط است كه مشتمل بر صد روايت است.
كتاب چهارم، كتاب زيد نرسى است كه در بر گيرنده پنجاه روايت از امام صادق(ع) مى‌باشد؛ اولين روايت آن از محمد بن ابى عمير از زيد نرسى از امام صادق(ع) است كه در فضيلت روز جمعه و روزهاى عيد مى‌باشد.
كتاب بعدى، كتاب جعفر بن محمد بن شرع حضرمى است. اين كتاب، چهار نوع اخبار دارد كه عبارتند از: اخبار حميد بن شعيب از جابر جعفى، اخبار عبدالله بن طلحه نهدى، اخبار ابى صباح عبدى و اخبار ابراهيم بن جبير از جابر جعفى كه مجموعا صد و بيست و سه روايت را در بر گرفته است.
كتاب ششم، متعلق به محمد بن مثناى حضرمى است كه مشتمل بر اخبار ذريح بن يزيد محاربى و اخبار محمد بن مثنا بن قاسم حضرمى ملقب به بزيع مى‌باشد. اين كتاب، شصت روايت دارد.
كتاب هفتم، كتاب درست بن ابى منصور است. اين كتاب، داراى شصت و دو روايت مى‌باشد كه اولين روايت آن، در مورد استغفار هر روزه پيامبر(ص) مى‌باشد.
در اين مجموعه، اين مطالب نيز ذكر شده است:
1. دو حديث از على بن عبدالله بن سعيد كه يكى در مورد دعاى وتر است از امام صادق(ع) و ديگرى در مورد شعرى از هند است كه به هنگام رحلت پيامبر(ص) سروده است؛
2. دو روايت از شيخ تلعكبرى كه از محمد بن جعفر قرشى نقل كرده است؛
3. يك روايت ديگر از تلعكبرى كه سؤال مرد يهودى از پيامبر(ص) در مورد صداى حيوانات مى‌باشد.
مجموعه دوم: اين مجموعه، از كتب روايى اوليه كه در زمان ائمه(ع) بوده و به اصول اربعمائة مشهور است، اخذ گرديده است. اولين كتاب اين مجموعه، كتاب عبدالملك بن حكيم است كه تنها شش روايت دارد و اولين روايت آن هم از امام باقر(ع) بوده و درباره سابقه سلمان فارسى مى‌باشد كه عمرى را مشغول خدمت به بزرگان مسيحى از فرزندان حواريون و غيرهم بوده و نهايتا توفيق شرف‌يابى به محضر پيامبر اسلام(ص) را پيدا مى‌كند.
دومين كتاب از دومين مجموعه، كتاب مثنى بن وليد حناط است كه بيست و سه روايت دارد.
كتاب بعدى، متعلق به خلاد سندى است كه هشت روايت داشته و اولين آنها روايتى است از امام صادق(ع) در بيان حكم ذبح كبوترى از كبوتران حرم.
كتاب حسين بن عثمان بن شريك، چهارمين كتاب مجموعه دوم است كه در بر دارنده چهل و چهار روايت از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) است.
كتاب بعدى، متعلق به عبدالله بن يحياى كاهلى است كه سيزده روايت دارد.
آخرين كتاب اين مجموعه هم از سلام بن ابى عمرة است كه ده روايت دارد.
دسته بعدى روايت‌هاى مجموعه دوم، از نوادر على بن اسباط است كه شامل سى روايت بوده و در ادامه‌اش خبرى در ملاحم آمده است. اين خبر را ابوالقاسم، على بن حسن بن قاسم يشكرى خزار كوفى، معروف به ابن طبال نقل كرده است. آخرين بخش مجموعه دوم كتاب، انتخاب پنجاه و نه روايت از كتاب علاء بن رزين است كه اولين روايتش در توضيح آيه 87 سوره حجر مى‌باشد. امام باقر(ع) در مورد اين آيه؛ يعنى«و لقد آتيناك سبعا من المثانى و القرآن العظيم»مى‌فرمايد: مراد، آية الكرسى است.
وضعيت كتاب
تحقيق و تصحيح كتاب، توسط ضياء‌الدين محمودى با مساعدت آقايان نعمت‌الله جليلى و مهدى غلام‌على و... صورت گرفته و به‌صورت پانوشت، در ذيل صفحات ذكر شده است. در آغاز كتاب، مطالبى تحت عنوان «التصدير» توسط محمدحسین درايتى نگاشته شده، سپس مقدمه آقاى ضياء‌الدين محمودى ذكر گرديده است.
در پايان كتاب، فهرست آيات، فهرست احاديث، فهرست اشعار، فهرست اسماء معصومين(ع)، فهرست اعلام، فهرست اماكن و بقاع، فهرست اسماء حيوانات، فهرست مصادر تحقيق و فهرست مطالب مرقوم شده است.
منابع مقاله
متن و مقدمه كتاب.