تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی
| نام کتاب | تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | میراحمدی، مریم (مترجم)
فلاطوری، جواد (مترجم) اشپولر، برتولد (نويسنده) |
| زبان | فارسی |
| کد کنگره | DSR 514 /الف5ت213 |
| موضوع | ایران - تاریخ - بعد از اسلام |
| ناشر | شرکت انتشارات علمی و فرهنگی |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1373 هـ.ش |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE10051AUTOMATIONCODE |
تايخ ايران در قرون نخستين اسلامى، اثر برتولد اشپولر، كتابى است درباره تاريخ ايران. جلد اول اين كتاب به وسيله جواد فلاطورى و جلد دوم آن توسط مريم ميراحمدى، به فارسى ترجمه شده است.
ساختار
جلد اول كتاب، مشتمل بر پيش‌گفتار مترجم، مقدمه مؤلف و دو بخش اصلى (بخش نظر اجمالى به سير تاريخ سياسى و بخش فرهنگى) و جلد دوم، مشتمل بر پيش‌گفتار مترجم و فهرست مهم‌ترين آثار چاپ شده اشپولر و بخش‌هاى متعدد مى‌باشد. مترجم جلد دوم، توضيحاتى درباره علايم اختصارى، به كار رفته در كتاب نيز ارائه كرده است.
گزارش محتوا
برتولد اشپولر، در آغاز جلد اول كتاب، نظرى اجمالى، به سير تاريخ سياسى ايران و نفوذ اسلام و اهميت آن براى كشور ايران مى‌اندازد. به عقيده او علت اساسى و محرك اصلى حمله اعراب، دين جديد و اعتقادات تازه پيامبر اكرم(ص) بود. همچنين گذرى كوتاه به فتح و گشوده شدن بين‌النهرين، كه آغاز و كليد تصرف ايران به شمار مى‌آمد، داشته است، ليكن آن را نخستين راه فتح سرزمين اصلى ايران نمى‌داند، بلكه آغاز فتح ايران را زمانى مى‌داند كه حكمران بحرين، علاء بن خضرمى، از راه دريا به سواحل فارس تاخت. اشپولر اين حركت را پيشروى شگفت‌انگيز خوانده كه تا نزديك شهر تاريخى اصطخر در نزديكى تخت جمشيد صورت گرفته است.
پس از اولين فتوحات مسلمانان در ايران، اشپولر به فتح ديگر سرزمين‌هاى ايران، طبق ترتيب زمانى و جغرافيايى پرداخته است. طبق نظر اشپولر فتح اهواز و خوزستان و نيز فتح نهاوند و همدان از اهميت قابل ملاحظه‌اى برخورداراست. اشپولر در پايان استيلاى اعراب، به فتح نواحى سيستان و بلوچستان امروزى (از جمله ناحيه مكران و زابلستان)، خراسان، تركستان و در انتها طبرستان (مازندران كنونى) اشاراتى دارد. او فتح سرزمين‌هاى شمال ايران را در سال 30 هجرى ذكر كرده و احتمال داده است كه نوادگان پيامبر اسلام(ص)؛ يعنى امام حسن(ع) نيز در آن شركت داشته‌اند. طبق منابع جغرافيايى قديم، فتح طبرستان به دلايل جغرافيايى از راه خراسان و قومس صورت گرفته است.
اشپولر، در ادامه كتاب به ذكر دوره‌هاى تاريخى پرداخته و پس از ذكر دوره امويان به فتح ماوارءالنهر و خوارزم و گرگان اشاره كرده است. سپس درباره دوره عباسيان، طاهريان و صفاريان اطلاعات مفيدى به دست مى‌دهد. او در ذكر دوره سامانيان و اوج قدرت آن‌ها، هنر خود را در بيان ويژگى‌هاى اين دوره، به خصوص اوضاع جغرافيايى و تاريخى نشان مى‌دهد. در ادامه نيز به مبارزات آل‌بويه و آل‌زيار، رويدادهاى زمان غزنويان و تسخير ايران توسط سلجوقيان مى‌پردازد.
از نكات بارز در ذكر وقايع تاريخى ايران در سده‌هاى نخستين اسلامى، توضيحات و اطلاعاتى است كه اشپولر درباره شهرها و جغرافياى تاريخى ايران به دست مى‌دهد. به طور مثال او در دوره امويان درباره شهرهاى قديم؛ از جمله اصطخر، بادغيس، هرات و پوشنگ و نيز اوضاع خراسان اطلاعات مفيد و گرانبهايى ارائه كرده است.
از دوره عباسى نيز مى‌توان اطلاعات مهمى از وضع ترك‌ها، اطلاعاتى درباره نواحى سُغد(در جمهورى تاجيكستان)، شهر نيشابور، سرحدات سرزمين كوهستانى شرقى، بين‌النهرين و شهرهاى مهم آن در كتاب اشپولر يافت.
از وضع ايران در دوره طاهريان نيز علاوه بر وقايع و رويدادهاى مهم مسائلى مربوط به شهرهاى قم، سرزمين‌هاى پيرامون رود سند، شمال شرق ايران و مازندران ذكر شده است.
اشپولر، پس از اين وقايع، درباره نبرد صفاريان و سامانيان براى كسب قدرت در مشرق ايران، به تفصيل مطالبى را ذكر كرده است. او در اوج قدرت صفاريان، درباره تمدن و فرهنگ ايران، شهرهاى خراسان، شهر رى، حركت و مسير سامانيان، پيروزى و نيز اوضاع جغرافيايى مسيرهاى فتح توضيحاتى داده است.
هنگام توصيف مبارزه آل‌بويه و آل‌زيار در به قدرت رسيدن در ايران نيز، اطلاعاتى درباره شهرهاى قديم ايران در قرن چهارم هجرى؛ از جمله اصفهان، همدان، گرگان و شهر رى ذكر شده است.
مقارن سقوط سامانيان، اشپولر از شهر بلاساغون در قسمت علياى رود چو به عنوان مقر قدرت خاندان ايلگ خانيان يا قراخانيان نام مى‌برد و از شهر اورگنج و جنگ‌هاى آن بحث مى‌كند.
در كنار وقايع و رويدادهاى دوره غزنويان نيز از نقاط جغرافيايى قرن پنجم هجرى مطالب مفيدى ارائه شده است.
در اواخر جلد اول، اشپولر به موضوع گسترش سلجوقيان در ايران پرداخته و از شهرهاى قرميسين (کرمانشاه) و منطقه حلوان در مغرب ايران، خوزستان، بين النهرين و سرزمين‌هاى داخلى ايران بحث كرده است. او پس از ذكر وقايع و رويدادهاى تاريخ ايران تا دوره سلجوقى، به مبحث فرهنگى ايران در سده‌هاى اوليه پرداخته است. در اين بخش به جريان اسلامى شدن ايران، روابط اجتماعى ميان شهرها و روستاها و نيز اوضاع روستاها توجه شده است.
از مطالب قابل ذكر اشپولر در اين قسمت، مى‌توان به پراكندگى اوليه مذاهب در ايران و نيز گسترش و پراكنش بعدى آن‌ها اشاره كرد. آداب و رسوم، دين، به خاک سپردن اموات، خوارج، فرقه اسماعيليه، شيعيان دوازده امامى از ديگر مطالب اين جلد از كتاب است.
از مطالب اشپولر در قسمت‌هاى فرهنگى و به ويژه توضيحات او درباره اقوام و ساكنان ايران و نحوه مناسبات آن‌ها، مى‌توان به چگونگى مسائل، مروادات و نيز ارتباطات در گستره جغرافياى آن زمان توسط گروه‌هاى مختلف قومى، به ويژه در حوزه جغرافياى سياسى ايران پى برد.
در انتهاى اين جلد، دو نقشه ايران در قرن چهارم هجرى با اطلاعاتى درباره مرزهاى ولايات و سرزمين‌هاى تاريخى، شهرها و جمعيت بعضى از آن‌ها، درياچه‌هاى شور و...و نيز تقسيم‌بندى اديان و مذاهب اسلامى و غير اسلامى و شهرهاى مقدس و مذهبى آمده است.
جلد دوم كتاب حاضر، با پيش‌گفتار مترجم و فهرست مهم‌ترين آثار مؤلف آغاز مى‌شود. در ادامه نويسنده با استفاده از منابع دست اول، به ويژه منابع جغرافياى سده‌هاى اوليه، به وضع حيات معنوى و فرهنگى ايران پرداخته است.
وضعيت پزشکى، اديان و موسيقى، هنرهاى مصور؛ از جمله طلاكارى و صنايع دستى در قرن اول هجرى، ميراث فرهنگى، سفال سازى، هنر معمارى و فعاليت ساختمانى و...از جمله مباحثى هستند كه در ادامه به طور مختصر بررسى شده‌اند.
بهترين مطالب جغرافيايى كتاب اشپولر را مى‌توان در تعيين قلمرو ايران در قرون اوليه اسلامى مشاهده نمود. وى در ابتدا به حدود جغرافيايى قلمرو ايران پرداخته است و به تفصيل گزارش‌هاى جغرافيايى را بيان مى‌كند.
اشپولر در ادامه مطلب درباره حدود ايران، به تعيين مرز ايران ماوراءالنهر و تركستان تا سقوط دولت سامانيان مى‌پردازد. او در اين مباحث از شهرهاى مهم تاريخى؛ از جمله بادغيس، پوشنگ، گوزگان، طالقان، هرات، نواحى آمودريا، سرزمين‌هاى مشرف فراوه و تخارستان مطالبى به دست مى‌دهد. منطقه جنوبى و مرزهاى آن، سواحل شمالى، خليج فارس، مرزهاى سواحل عربى و مرز ايران و تركان در مشرق از جمله ديگر مطالبى است كه در بخش تعيين حدود ايران مى‌توان مشاهده نمود.
قسمت دوم، مطالب اشپولر درباره حدود ايران، تقسيمات داخلى ايران است و مطالب مهمى؛ از جمله درباره ولايات (كه اساس تشكيلات مملكت ايران راتشكيل مى‌دادند) و استان‌ها در سده‌هاى اوليه اسلامى را مى‌توان در آن مشاهده كرد.
مهم‌ترين مطالبى كه اشپولر درباره حدود ايران ذكر مى‌كند، توضيحاتى است كه به طور مشخص درباره خوزستان، آذربايجان، ديلم، طبرستان، فارس، خراسان، سيستان و شهرهاى مهم و تاريخى و نيز اوضاع جغرافيايى آن‌ها آورده است.
تشكيلات ادارى ايران، اداره پست و بازرسى دولتى، روساى ادارات، ماموران جزء، تشريفات سلاطين، عناوين و القاب فرمانروايان، فرمان‌هاو ديوان‌ها، فرستادگان، هدايا و مناسبات حقوقى؛ از جمله مجازات زنان و حقوق آن‌ها از ديگر مطالبى است كه اشپولر در ادامه كتاب ذكر كرده است.
از جمله ويژگى‌هاى مهم كتاب حاضر، پرداختن به اوضاع اقتصادى ايران در سده‌هاى نخستين اسلامى است. در اين زمينه به مسائل مهمى؛ از جمله كشاورزى و مالكيت ارزى، پرورش حيوانات و دامدارى، صنعتگرى، معادن، تجارت، پول و مزد، ضرب سكه و...پرداخته شده است. اشپولر كشاورزى ايران در آغاز قرون وسطى؛ مانند آن چه امروزه در سراسر مشرق زمين مرسوم است، اساس حكومت و ستون اصلى موجوديت اقتصادى مردم مى‌داند.
مؤلف كتاب، در ادامه به شهرهايى كه داراى قنات بودند، شهرهاى داراى نظام آبيارى، توليدات كشاورزى و تبديل جنگل‌ها و مزارع كشاورزى در بعضى نقاط ايران اشاره مى‌كند. او در ذكر فرآورده‌هاى اصلى كشاورزى ايران، به تفصيل از محصولات و نقاطى كه اين محصولات در آن به عمل مى‌آمده، ياد مى‌كند.
ادامه مطلب اوضاع اقتصادى كتاب درباره صنعتگرى و فرآورده‌هاى آن است. مؤلف در اين باره از كتاب‌هاى جغرافيايى استفاده كرده و به توليدات صنعتى و نقاطى كه توليدات فراوان داشتند، اشاره كرده است.
مؤلف در فصل استخراج معادن، به استخراج فلزات قيمتى نظير طلا، نقره، مس، روى، سرب، سنگ سرمه، جيوه، آهن و ديگر فلزات اشاره كرده است. همچنين درباره راه‌هاى ارتباطى و اهميت آن‌ها و وابستگى آن‌ها با حيات اقتصادى، جاده‌هاى مهم و پراهميت، جاده ابريشم، كشتيرانى در رودخانه‌ها در بسيارى از ولايات؛ مانند جبال، ديلم و طبرستان و نيز در سواحل دريا مطالب مهمى بيان گرديده است.
قشربندى اجتماعى مردم، مناسبات مالكيت ارضى، انواع ماليات‌ها، اوضاع نظامى و در نهايت زندگى روزمره ايرانيان مطالب پايانى جلد دوم كتاب را تشكيل مى‌دهد.
اين كتاب اگر چه مسائل و مباحث مهمى از تاريخ ايران را در قرون اوليه اسلامى بيان مى‌دارد، اما درباره مسائل جغرافيايى آن زمان و به عبارت بهتر، جغرافياى تاريخ ايران در دوره مذكور مطالب باارزشى را ارائه مى‌دهد.
علاوه بر اين مباحث مربوط به فتوح مسلمين در ايران، از اهميت ويژه‌اى برخوردار است. در اين راه مؤلف با دقت به زمان، نحوه و مسير گسترش اسلام در ايران پرداخته است. همچنين ترتيب بيان مطالب بسيار حائز اهميت است، امرى كه اشپولر به دقت آن را رعايت كرده است.
همچنين يكى ديگر از ويژگى‌هاى اين كتاب، استفاده مؤلف از 624 منبع دست اول غنى و باارزش است كه در انتهاى جلد دوم كتاب ترجمه شده است.
وضعيت كتاب
جلد اول و دوم اين كتاب پاورقى‌هاى مترجمان و نيز فهرست اعلام(كسان) و جاى‌ها را دربردارد.
منابع مقاله
- رياحى، وحيد، تاريخ و جغرافياى تاريخى ايران از ديد برتولد اشپولر، كتاب ماه تاريخ و جغرافيا، فروردين و ارديبهشت 1384 -ش 90 و 91، ص85-89.
- مقدمه مترجمان.