ابن زولاق، حسن بن ابراهیم
| نام | ابن زولاق، حسن بن ابراهیم |
|---|---|
| نام‌های دیگر | |
| نام پدر | |
| متولد | 919 م |
| محل تولد | |
| رحلت | 386 هـ.ق یا 996 م |
| اساتید | |
| برخی آثار | |
| کد مؤلف | AUTHORCODE6345AUTHORCODE |
ولادت
«ابن زولاق، ابومحمد، حسن بن ابراهيم بن حسين بن حسن بن على بن خالد بن راشد بن عبدالله بن سليمان بن زولاق مصرى ليثى»، فقيه و محدث بزرگ، در سال 306ق / 919م، در مصر، ديده به جهان گشود.
کسب علم و دانش
وى، در جوانى به حديث و تاريخ روى آورد و حديث را از ابوجعفر طحاوى فراگرفت. او، در 330ق، به دمشق رفت و پس از حضور در مجالس درس محدثان و راويان آن ديار، به مصر بازگشت و مدتى عهده‌دار امر قضا شد، اما چون شيفته تاريخ و گردآورى رويدادهاى آن بود، بيشتر عمر را بر سر اين كار گذاشت.
ابن حجر عسقلانى پس از بيان اين نكته كه ابن زولاق از جمع كثيرى استماع حديث كرده و تصانيف او را گواه بر اين امر دانسته است، گفته كه ابن اعين الغزال به ناحق او را، به دليل ابراز تشيع نسبت به فاطميان، نكوهش و تكذيب كرده است كه با توجه به تأليفات او، تشيع وى بعيد نمى‌نمايد.
امين كه زندگى‌نامه نسبتاً كاملى از وى به دست داده است، با استناد به همين قول ابن حجر، وى را شيعه دانسته و مى‌گويد: احتمالاً دوازده امامى بوده است.
نوشته‌هاى وى از منابع عمده و اصيل تاريخ سده‌هاى نخستين مصر اسلامى، به‌ويژه دوره‌هاى اخشيدى و فاطمى است. البته بيشتر اين آثار از ميان رفته، اما پيش از آن، از مآخذ مؤلفان تاريخ بوده است. از کتاب‌هاى او جز چند نسخه خطى ناقص، در دست نيست.
آثار
مؤلفان، آثار بسيارى را به او نسبت مى‌دهند كه از جمله آن‌ها مى‌توان به كتب زير اشاره كرد:
- اتمام اخبار امراء مصر للكندى؛
- ذيل اخبار قضاة مصر كندى (در اخبار قاضيان مصر كه از 246ق، با ترجمه احوال قاضى بكار بن قتيبه آغاز مى‌شود و به رجب 386ق، در احوال محمد بن نعمان قاضى فاطمى پايان مى‌يابد. بر همين کتاب كندى، ابن حجر و شاگردش سخاوى، ذيل‌هايى نوشته‌اند)؛
- اخبار سيبويه المصرى (كه در آن، افزون بر شرح احوال، برخى از اشعار و لطايف و كلمات قصار سيبويه را آورده است)؛
- العيون الدعج في حلى دولة بنى طغج(كه ابن سعيد، مختصر آن را در المغرب في حلى المغرب نقل كرده است)؛
- الموازنة بين مصر و بغداد؛
- تاريخ الكبير على السنين (بروكلمان معتقد است كه اين کتاب، تاريخ مصر تا 49ق / 669م را در بر دارد)؛
- تاريخ مصر يا تاريخ مصر و فضائلها؛
- سيرة ابن طولون؛
- سيرة العزيز؛
- سيرة المعز لدين الله (كه اهم مؤلفات اوست و مقريزى، بخش عمده کتاب خود را از آن گرفته است)؛
- سيرة جوهر؛
- سيرة خمارويه؛
- سيرة كافور؛
- سيرة محمد بن طغج الاخشيد؛
- فضائل مصر و اخبارها (روزنتال انتساب اين کتاب را به ابن زولاق، به دليل ضعف تأليف، مورد انتقاد قرار داده و نيز معتقد است چهار کتابى كه بروكلمان از ابن زولاق دانسته است، «به ظاهر همه، يكى، يا كاملاً شبيه يك‌ديگر است...». دوسلان اين اثر را مختصر يك کتاب مفصل ديگر دانسته است)؛
- في فضائل مصر و النيل؛
- کتاب في خطط مصر (كه نام آن در غالب منابع آمده است)؛
- كواكب در احوال خاندان ماذرايى (نام ديگر اين کتاب، سيرة الماذر آيتين است).
آثار ابن زولاق، چنان‌كه اشاره شد، توجه مورخان و نويسندگان بعدى را به خود جلب كرده است. اينان، گاه به صراحت و با ذكر نام و اغلب بدون ذكر نام، مطالب خود را از نوشته‌هاى وى گرفته‌اند؛ براى نمونه ياقوت در «معجم البلدان» در 8 مورد، ابن خلكان در 4 مورد، دوادارى در 2 مورد، ابن دقماق در 3 مورد، مقريزى در «اتعاظ» در 4 مورد و در «خطط» نيز در 4 مورد، ابن ظهيره در 20 مورد، حر عاملى در 1 مورد و ابن حجر در 36 مورد، به نوشته‌هاى ابن زولاق استناد جسته‌اند؛ علاوه بر اينها، ويت، معتقد است كه ابن ميسر هم از ابن زولاق بسيار نقل كرده و تقريباً تمامى گزارش مربوط به سال‌هاى 362 تا 365ق را از وى گرفته است. برخى نيز ابن سعيد و ابن حجر را، پس از مقريزى، از مؤلفانى دانسته‌اند كه بيش از ديگران از وى نقل كرده‌اند.
وفات
وى، در سال 386ق / 996م، درگذشته است. برخى نيز درگذشت او را 389ق، نوشته‌اند.
منابع
دايرة المعارف بزرگ اسلامى، ج 3، ص 629.