شرح كتاب الإنباء في تجويد القرآن

شرح كتاب الأنباء في تجويد القرآن

نام کتاب	شرح كتاب الأنباء في تجويد القرآن
نام های دیگر کتاب
پدیدآورندگان	ابن طحان، عبدالعزيز بن علي (نويسنده) عرباوي، فرغلي سيد (محقق)
زبان	عربي
کد کنگره
موضوع
ناشر	مکتبة اولاد الشيخ للتراث
مکان نشر	مصر - جيزه
سال نشر	مجلد1: 2008م
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE17691AUTOMATIONCODE

معرفی اجمالی

شرح كتاب الأنباء في تجويد القرآن اثر عبدالعزیز بن علی بن طحان (498-561ق)، کتابی است با موضوع علوم قرآنی که نویسنده در آن به بیان قواعد تجوید قرآن کریم می‌پردازد. تحقیق این کتاب به دست فرغلی علی سید عرباوی انجام شده است.

ساختار

مطالب کتاب، به دو قسمت اصلی تقسیم می‌شود. قسمت اول مربوط به پژوهشگر است و شامل اهدائیه، باب اول (شامل مقدمه پژوهش و مباحث پژوهشگر کتاب) و باب دوم (شامل معرفی کتاب و نویسنده) است و قسمت دوم مربوط به نویسنده کتاب و ارائه مطالب کتاب الانباء في تجوید القرآن طی چند باب و فصل است، مطالب پایانی کتاب، دربردارنده نکاتی اخلاقی از شارح است.

نویسنده در نگارش اثر از 190 منبع بهره برده است که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از: الياءات المشددات في القرآن و كلام العرب نوشته ابومحمد مكي بن ابي‌طالب قيسي قيرواني قرطبي، الوافي في شرح الشاطبية في القراءات السبع نوشته شيخ عبدالفتاح عبدالغني قاضي، هداية القاري الی تجويد كلام الباري نوشته شيخ عبدالفتاح سيد عجمي مرصفي، نهاية القول المفيد في علم تجويد القرآن المجيد اثر محمد مكي نصر جريسي و... .

گزارش محتوا

محقق در معرفی کتاب چنین می‌نویسد: نویسنده کتابش را «الإنباء» نامیده است و درباره دلیل نام‌گذاری چنین می‌گوید: «اما بعد، در این کتاب که إنباء نام دارد باب‌هایی درباره اصول ادا حروف ترسیم کرده‌ام». همچنین در خاتمه کتاب گفته: «پس ای قاری، شروع کن با آنچه من برایت در این إنباء توضیح دادم که بزرگان تجوید بر گرد و محور این کتاب می‌چرخند». البته ناسخ نسخه خطی آن را «الإنباء في تجوید القرآن» نام داده است.

نویسنده در این کتاب، متعرض اصولی شده است که برای اهل تجوید مفید است. در کل، مطالب ذیل در کتاب مورد بحث قرار می‌گیرد؛ تصنیف حرکات و تحریر مقدارهای معلوم آن، تحریر سکون و تعیین آن، تفصیل اصول مد و لین و فروع آن دو و تبیین مقادیر و مراتب هرکدام از آن‌ها، تبیین احکام نون ساکنه و تنوین، بحث فتحه و إماله بین دو لفظ و مباحث مربوط به وقف و... .

ازجمله مباحث جالب‌توجه در کتاب می‌توان به برخی از موارد ذیل اشاره کرد؛ مثلاً این‌که ابن طحان اولین کسی است که تفخیم را به سه مرتبه تقسیم می‌کند و ابن جزری این روش او را می‌پذیرد. یا این‌که وی هنگام مطرح کردن بحث إقلاب و إخفای شفوی قائل به فاصله بین دو لب نشده است یا این‌که نرم ادا کردن غین و خاء زیر عنوان تفخیم نسبی از وی مطرح نشده است. همچنین او نگفته که غُنّه مفخمه، به‌حسب حرکات مابعدش تفخیم می‌یابد.

از دیگر نکات قابل ذکر و جالب توجه در این کتاب مباحث سکون در آن و تقسیم آن به سکون حیّ (زنده) و میّت (مرده) است، گویا ابن طحان این مطلب را از کتاب سیبویه نقل کرده باشد و احتمالاً حموی در «القواعد الإشارات» و قسطلانی در «لطائف الإشارات» از او تبعیت کرده باشند. در کل، این کتاب مقدار وسیعی از مباحث تجویدی را در حجمی کم ارائه کرده است و کلام نویسنده آن مقید به تواتر و توقیف بر شیوه عالمان حدیث است؛ یعنی شیوه نویسنده این کتاب متفاوت از روش علمای تجوید معاصر است که غالب در ضابطه‌مند سازی قواعدشان نظیرآوری‌هایی است که در نوشته‌های این علم یافت نمی‌شود.

ابن طحان اندلسی در باب تصنیف حرکات و تحریر مقدارهای آن‌ها از سه حرف اصلی فتحه، کسره و ضمه و تولد الف و یاء و واو از اشباع این حرکات سخن می‌گوید. وی در باب سکون، پس از تقسیم آن به حی و میّت، سکون میّت را موردی می‌داند که محل آن الف پایه همزه و یاء بعد از کسره و واو بعد از ضمه واقع شود و سکون حیّ محل آن یاء و واو بعد از فتحه است. او مد را به دو نوع اصلی و فرعی تقسیم می‌کند و پس از تعریف هرکدام، به بیان موجبات سه‌گانه مد از همزه و تشدید و سکون لازم می‌پردازد و مد مزید و مقدارهای مرسوم در مد را شرح می‌دهد و حدود قرائت را بیان می‌کند.

ابن طحان، سپس به بیان احکام اربعه تنوین و نون ساکنه از، قلب، اخفا، اظهار و ادغام می‌پردازد. او برای قلب به آیه شریفه «أن بورک»(نحل: 8) مثال می‌زند، ادغام را در تنوین و نون قبل از حروف یرملون، إظهار را در تنوین و نون قبل از حروف حلقی (همزه، هاء؛ عین، حاء، غین و خاء) و اخفا را در باقی حروف جاری می‌داند. و برای هرکدام توضیحی ارائه می‌کند

او در بحث تفخیم و ترقیق، برخی حروف را مفخم بالاجماع می‌داند و برخی را مرقق بالاجماع، برخی را ملحق به مفخم بالاجماع، برخی را ملحق به مرقق بالاجماع و برخی دیگر از حروف را جایز التفخیم و الترقیق می‌داند. حروف مفخمه عبارت‌اند از هفت حرف طاء و ظاء و خاء و غین و قاف و صاد و ضاد. و حروف مرققه بیست حرف هستند که در جمله (توثب زیاد فسکن عمه اذ جحش) جمع شده‌اند. ملحق به مفخم، لام لفظ جلاله الله بعد از فتحه و ضمه است و راء مفتوحه و مضمومه... و ملحق به مرقق لام اسم جلاله الله است بعد از کسره. راء مکسوره، راء ساکنه قبل از یاء، راء ساکنه بعد یاء ساکنه و بعد کسره لازمه و بعد حرف ساکن غیر مطبق که قبلش کسره لازمه باشد نیز ملحق به مرقق هستند.

ادامه مباحث کتاب در توضیح إماله و بیان انواع تلفظ فتحه در لفظ مفتوح و شرح مختصری درباره وقف است.

پس از بیان مباحث وقف، نسخه خطی به پایان می‌رسد و محقق کتاب، سفارش‌هایی عمومی به حافظین قرآن و کسانی که قرآن را ختم می‌کنند دارد و پس‌ازآن با چند روایت درباره بزرگداشت اهل قرآن و نهی از آزار آنان، و دوازده سفارش کلی به اهل قرآن، کتاب را به پایان می‌برد.

وضعیت کتاب

فهرست موضوعات و پیش از آن فهرست مصادر و مراجع، در انتهای کتاب ذکر شده است.

محقق کتاب، آن را به شش تن از علمای تجوید اندلس تقدیم کرده است.

رونوشت تصویر صفحات اول و آخر نسخه خطی کتاب در صفحه‌های 71 و 72 ارائه شده است. فرغلی عرباوی، مخارج حروف نزد ابن جزری را به‌صورت تصویری در صفحات 58 تا 66 نشان داده است. او در ارائه این تصاویر به سایت استادش دکتر یحیی غوثانی اعتماد کرده است.

ارجاعات در پاورقی‌ها ذکر شده. همچنین پاورقی‌ها شامل توضیحات مفیدی در معرفی شخصیت‌ها، و شرح برخی مطالب کتاب است.

منبع مقاله

مقدمه و متن کتاب.

پیوندها

مطالعه کتاب شرح كتاب الأنباء في تجويد القرآن در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور