استرآبادنامه (سه سفرنامه، وقفنامه و سرگذشت)
| نام کتاب | استر آباد نامه سه سفرنامه، وقفنامه و سرگذشت |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | ذبیحی، مسیح (به کوشش)
افشار، ایرج (اهتمام) دانش‌پژوه، محمدتقی (اهتمام) |
| زبان | فارسی |
| کد کنگره | DSR 2117 /ر65 ذ2 1386 |
| موضوع | گرگان - تاریخ
گرگان - تاریخ - اسناد و مدارک |
| ناشر | امير کبير |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1386 هـ.ش |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE10746AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
"استرآبادنامه(سه سفرنامه، وقفنامه و سرگذشت)" به كوشش مسيح ذبيحى (1308-1356ش) و دو تن از دوستانش آمده شده است. اين اثر گردآورى سفرنامه‌ها و اسناد تاريخى است كه اطلاعات مفيدى درباره گرگان و استرآباد به دست مى‌دهد.
ساختار
کتاب با يادداشت و مقدمه‌اى به قلم ايرج افشار به سال 1348 آغاز شده است. متن اثر مشتمل بر رساله‌ها و اسنادى به شرح زير است:
1-نخب سيفيه تأليف محمد على قورخانچى.
2- روزنامه سفر استرآباد.
3- شرح حال علما و ادباى استرآباد.
4- ترجم سفرنامه كلنل لوات انگليسى.
5- متن سه وقفنامه.
گزارش محتوا
استرآباد، نام شهرى است تاريخى كه در منطقه‌اى كه اينك شهر گرگان قرار دارد واقع بوده است. از اين شهر امروزه تنها تپهاى تاريخى درون شهر گرگان، به نام قلعه خندان كه احتمالاً ارگ زادراكرته استرآباد در حدود سال پيش بوده، باقى مانده و باقى قسمت‌هاى شهر در اثر سيلاب‌هاى مكرر و توسعه گرگان در طول تاريخ به كلى از ميان رفته است. اثر حاضر گردآورى اسنادى تاريخى درباره اين شهر است كه خلاصه آنها به ترتيب بدين شرح است:
1-محمدعلى قورخانچى صولت نظام در سال 1320ق به مدت دو سال مأمور استرآباد بوده است. او رساله خود را به مناسبت آن كه حاجى سيف‌الدوله حكومت آن ناحيه را داشت رساله مفيد خود رابه نام او موسوم ساخت.
صولت نظام هيمن رساله را با تصرفات جزيى و پس و پيش كردن بعضى بخش‌ها در سال 1327 قمرى به نام نخبه كامرانى تجديد تحرير و به كامران ميرزا نائب‌السلطنه تقديم كرد.
نويسنده نوشته‌اش را با عبارت "بسم الذى خلقنا عجولاً و عجيباً و غريباً" آغاز و در مقدمه كپى نه چندان موفقى از ديباچه گلستان سعدى ارائه كرده است. وجه تسميه استرآباد اولين مطلبى است كه به نقل از تاريخ طبرستان و تقويم البلدان و مرآت البلدان و برخى منابع ديگر مورد بررسى قرار گرفته است. اين شهر در آن زمان پانزده هزار سكنه داشته است و داراى مساجد، مدارس، بقاع متبركه، كاروانسراها و ابنيه متعددى بوده است كه به فهرست آنها به تفكيك ارائه شده است. شرح مناطق مختلف استرآباد، تجارت، علما و بزرگان، رودخانه‌ها و برخى وقايع سياسى - تاريخى از جمله عناوين ديگر اين نوشته است. در مقاله‌اى جداگانه نيز وضعيت جغرافيايى شهرها و روستاهاى مسير تهران تا استرآباد تشريح شده است. در صفحه 16 کتاب مى‌خوانيم: «شهر استرآباد پانزده هزار سكنه دارد. در روى نقطه‌اى واقعست كه در نزديكى راه‌هاى خزر است از ايران و توران. طول شرقى آن جا 36 درجه و سى و پنج دقيقه، عرض شماليش سى و شش درجه و چهل و چهار دقيقه. شهرى حصين و در قديم موطن و موقف ايل جليل قاجار و وقتى دارالاماره رؤساى آن سلسله جليله بوده...».
2- اين روزنامه و به تعبير صحيح‌تر سفرنامه، شرح مسافرت شخصى است كه در سال 1263 قمرى به همراه حاكم وقت ميان طوايف يموت و گوكلان سفر كرده است. شرح وقايع هر روز معمولاً به چند سطر خلاصه مى‌شود و در برخى ايام نيز چنين نوشته است كه: "امر تازه‌اى واقع نشده بود كه عرض شود".
3- اين رساله تأليف محمد صالح بن محمد تقى بن محمد اسماعيل استرآبادى متخلص به برهان است كه در سال 1294ق به رشته تحرير درآمده است. شرح حال علما با ذكر نام يكى از سادات جليل القدر با نام محمد بن جعفر الصادق عليهالسلام كه مزار شريفش در شهر گرگان بوده است، مزين شده است. نام‌هاى بزرگانى؛ مانند: جعفر بن شريف جرجانى، مير ابوالقاسم فندرسكى استرآبادى، ملا اسماعيل استرآبادى، مير محمد باقر داماد استرآبادى نيز در اين مجموعه ديده مى‌شود.
4- سفرنامه كنسول دولت انگليس در استرآباد(سال‌هاى 1298 و 1299ق) است. اين سفرنامه از دو بخش تشكيل شده است: 1- سفرنامه تهران به استرآباد است كه در 25 منزل توصيف شده است. مصحح اشاره كرده است كه كلنل لوات نقشه اين راه را به طور تحقيق كشيده و در اول سفرنامه‌اش آورده است. اى كاش نقشه مذكور در اين اثر نيز ارائه مى‌شد. 2- وضعيت جغرافيايى مناطق مسير استرآباد به شاهرود را به خوبى توصيف كرده است. او در گزارش از بسطام چنين مى‌نويسد: «در بسطام يك برج قديمى دارد كه از آجر پخته ساخته شده است. بناى اين برج خيلى شبيه است به كتل منار دهلى هندوستان. بيست ذرع ارتفاع دارد. سر اين برج خراب شده است و يك كتيبه كاشى دارد كه به خط كوفى روى آن نوشته‌اند كه اگر كسى از روى اين آجرهاى كاشى نقش بردارد، ممكن است كه خط كوفى را بخواند و تاريخ اين بنا معلوم شود...».
5 - مسيح ذبيحى مقدار زيادى از وقف نامه‌ها و فرامين و اسناد مربوط به گرگان را جمع‌آورى كرده كه متن سه طغرا وقفنامه با نام‌هاى 1- وقف آب شهرآباد 2- وقفنامه مدرسه دارالشفاء و عراقى محله 3- وقف-نامه روشن آباد، در اين بخش از کتاب آمده است.
وضعيت
تصحيح کتاب توسط محمدتقى دانش پژوه انجام شده است. نخب سيفيه در سال 1346ش در کتاب گرگان سرزمين طلاى سفيد انتشار يافته است. پاورقى در کتاب نيامده است. در ابتداى اثر فهرست مطالب و در انتهاى آن فهارس زير آمدده است:
1-اسامى اشخاص.
2-اسامى سلسله‌ها و طوايف.
3-اسامى جغرافيايى.
منابع
مقدمه و متن کتاب.
پیوندها
مطالعه کتاب استر آباد نامه سه سفرنامه، وقفنامه و سرگذشت در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور