رساله نفس
| نام کتاب | رساله نفس |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | شفاء. فارسی. برگزیده |
| پدیدآورندگان | ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (نويسنده)
عمید، موسی (حاشيه نويس) محقق، مهدی (مقدمه نويس) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BBR 509 1383ب |
| موضوع | فلسفه اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14
نفس |
| ناشر | دانشگاه بوعلی سينا |
| مکان نشر | همدان - ایران |
| سال نشر | 1383 هـ.ش |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE1824AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
كتاب «رساله نفس» كه به نام‌هاى رسالة فى ماهية النفس و سعادتها و شقاوتها فى النشئة الاخرى، رسالة فى النفس للشيخ الرئيس ابى على الحسين بن عبدالله بن سينا اعلى الله درجته، رساله در نفوس، رساله در معرفت و فلسفه مزاياى نفس، رسالة الفصول، النفس الناطقة الانسانية و ماهيت نفس، نيز آمده است، رساله‌اى است فلسفى كه بو على سينا آن را به زبان فارسى، بنا به درخواست علاء الدوله ديلمى، ترجمه كرده است، زيرا اين كتاب، در اصل به زبان عربى و به نام كتاب المعاد، بوده است.
ساختار
كتاب، داراى شانزده باب مى‌باشد.
گزارش محتوا
باب اول، در بيان حد نفس و انواع قوايى كه در موجودات وجود دارد، است. شيخ الرئيس، در اين باب، قواى نباتى را از قواى حيوانى و نفس فلكى را از نفس حيوانى، تفكيك نموده و وجه مشترك ميان آنها را طريقى براى شناخت نفس قرار داده است.
باب دوم، در توضيح قواى نفس است. وى، نخست، نفس را به سه گونه نباتى، حيوانى و نفسانى تقسيم نموده كه هر كدام داراى قوايى مى‌باشند؛ مثلا قواى نفس انسانى، عبارتند از: عقل عملى و عقل نظرى.
باب سوم، در ادراكات نفس است. هر كدام از ادراك حسى و ادراك خيالى، مقدارى از تجرد را دارا هستند، هم‌چنين قوه وهم و قوه عقلى نيز مجرداتى هستند كه به هنگام تصور، به صورت مجرد تصور مى‌كنند.
لزوم حضور محسوسات براى ادراك حسى و عدم لزوم حضور متخيلات براى ادراك خيالى، مطلبى است كه شيخ الرئيس، در باب چهارم، بدان پرداخته است و براهين مختلفى را براى اين موضوع بيان نموده است.
باب پنجم، به اين معنا مى‌پردازد كه تصور معقول و ادراك كلى، نمى‌تواند با آلت جسمانى باشد. ابن سينا، در ادامه، علت استحاله جسم بودن مدرك كليات را، به صورت قضيه‌اى جداگانه بيان مى‌نمايد.
باب ششم، به اين مطلب مى‌پردازد كه با توجه به مادى نبودن نفس، چگونه مى‌شود كه جسم مادى از آن منتفع گردد كه اين در واقع مقدمه‌اى مى‌تواند باشد براى استقلال نفس و اينكه چنين موجودى مى‌تواند مستقل از جسم و بدن، به حيات خود ادامه دهد كه در باب هفتم، به طور مفصل بدين مطلب پرداخته شده است.
شبهه‌اى كه به مناسبت موضوع اين باب، مطرح گرديده و جواب داده شده است، اين است كه حال كه نفس، موجودى مستقل از بدن است، چگونه وقتى جسم دچار مرضى مى‌شود، در ذهن نيز فراموشى به وجود آمده و از يادگيرى باز مى‌ماند؟ شيخ الرئيس، پاسخ مى‌دهد كه اين، به جهت گرايش دوگانه نفس است كه از سويى گرايش به جسم داشته و از سوى ديگر به ملكوت گرايش دارد و هر موقع يكى از گرايشات، اشتغال بيشترى براى نفس ايجاد كند، ناگزير از جنبه ديگر باز مى‌ماند؛ فراموشى نفس به هنگام بيمارى بدن از همين قبيل است، زيرا مرض، نفس را به خود مشغول مى‌كند و باعث نسيان و فراموشى در آن مى‌گردد.
در باب هشتم، بو على، توضيح مى‌دهد كه حدوث نفس، چگونه به همراه حدوث بدن بوده است و تقدم و تأخرى ميان آن دو نيست. باب نهم، اختصاص به بقاى نفس بعد از مرگ دارد كه برهان لازم بر اين مطلب اقامه شده است.
ابن سينا، در باب دهم، استحاله تناسخ را مطرح نموده و توضيح داده كه نمى‌شود نفس، از يك بدنى به بدن ديگر منتقل گردد. اينكه تمام قواى نفس، آلت نفس واحدى هستند، مطالب باب يازدهم را به خود اختصاص داده است. اين مطلب، در مقابل نظريه افلاطون است كه هر يك از نفس انسانى، نفس نباتى و نفس حيوانى را متعلق به بخشى از بدن دانسته است، لكن شيخ الرئيس از قول فلاسفه نقل مى‌كند كه نفس مسلط بر بدن، يك جوهر است و قواى نفسانى همه، آلت آن جوهر مى‌باشند.
باب دوازدهم، در مورد عقل نظرى است و اينكه فصليت عقل نظرى به چه شكلى مى‌باشد.
بعد از اين توضيحات كه در مورد نفس بيان گرديد، مؤلف، وارد بحث نبوت و توضيحى در باره خواب مى‌شود؛ به اين صورت كه وى، نفس انسانى را مستعد دريافت هر گونه علمى از جواهر عقلى و نفوس سماوى مى‌داند كه در حالت خواب چنين حالتى براى همه انسان‌ها قابل تصور است و به جهت تصرفاتى كه قوه خيال در آن دريافت‌ها دارد، خواب نياز به تعبير پيدا مى‌كند.
در انبيا، تصرف از جانب خيال، در دريافت‌هاى آنان از ملكوت، صورت نمى‌گيرد، لكن مرتبه دريافت‌هاى انبيا، به دليل تفاوت در عقل عملى، متفاوت مى‌باشد. چهاردهمين باب، در مورد غايت مرتبه‌اى است كه براى نفس، در دنيا ممكن است.
اينكه نفس، وقتى از بدن مفارقت كرد، چه جايگاهى پيدا مى‌كند و سعدا و اشقيا چه موقعيت‌هايى پيدا مى‌كنند، در باب پانزدهم، مورد بررسى قرار گرفته است. لذايذى كه نفس انسان‌هاى نيكوكار ادراك مى‌كند، سؤالى را به وجود مى‌آورد كه چرا لذايذ نفس، مانند آموختن علم، در مقابل لذت خوردن و لذت جنسى... قابل قياس نيست؟ بو على، در پاسخ، مى‌گويد: كدورات اين عالم باعث مى‌شود كه لذايذ واقعى كما هو حقه، قابل ادراك براى نفس نباشد، مانند انسان مريضى كه از خوردن و آشاميدن، لذت لازم را نمى‌برد.
مؤلف، شانزدهمين باب، را به وصيتى اختصاص داده كه در آن‌جا سرى بودن مطالب كتاب را يادآور شده و مى‌گويد: اين مطالب، تا كنون به اين صراحت، در جايى بيان نشده، لكن من آنها را از سر به علن آوردم...
وضعيت كتاب
كتاب، داراى فهرست‌هايى است كه در پايان آن آمده‌اند و عبارتند از:
1- فهرست اعلام رجال.
2- فهرست اسامى كتب.
3- فهرست مطالب رساله ماهيت نفس.
4- فهرست اصطلاحات.
5- فهرست مندرجات رساله نفس.