حوادث الزمان و وفيات الشيوخ و الأقران
حوادث الزمان و وفيات الشيوخ و الأقران، اثر قاضی شهاب‌الدین احمد بن محمد بن عمر بن ابی‌بکر بن عثمان انصاری حمصی دمشقی شافعی (841ق/1437م-934ق/1527م)، کتابی است تاریخی که دربردارنده تاریخ مصر و شام و وفیات اعلام این منطقه، بین سال‌های 851ق/1447م-930ق/1523م، می‌باشد که با تحقیق عبدالعزیز فیاض حرفوش، به چاپ رسیده است.
| حوادث الزمان ووفيات الشيوخ والأقران | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | حرفوش، عبدالعزيز فیاض (محقق) ابن حمصی، احمد بن محمد (نویسنده) |
| ناشر | دار النفائس |
| مکان نشر | لبنان - بيروت |
| سال نشر | 1421ق. = 2000م. |
| چاپ | چاپ اول |
| موضوع | کشورهاي اسلامي - تاريخ
کشورهاي اسلامي - تاريخ - سال شمار مصر - تاريخ - سرگذشت‌نامه سوريه - تاريخ - سرگذشت‌نامه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 3 |
| کد کنگره | /الف2ح9 / 35/63 DS |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
اهمیت کتاب
نویسنده، از معاصران مورخین مشهوری چون ابن ایاس و ابن طولون بوده و حوادث و وقایع عصر خویش را، با دقت و امانت، ثبت و ضبط نموده و خود شاهدی عینی در مرحله‌ای مهم و تأثیرگذار، در تاریخ امت عربی، در مصر و شام می‌باشد؛ دوره‌ای مهم و طولانی از نیمه قرن نهم تا نیمه قرن دهم هجری؛ به‌عبارت‌دیگر، مؤلف در فترتی مهم از انتهای عصر مملوکی و ابتدای دوران عثمانی می‌زیسته و شاهد انتقال قدرت و تغییرات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و اداری مصر و شام بوده است[۱].
ساختار
کتاب با دو مقدمه از محقق و مؤلف آغاز شده و حوادث تاریخی و وفیات اعلام، به‌صورت سال‌شمار، در سه جلد، تنظیم گردیده است.
اثر حاضر، در واقع تلخیصی است از کتاب دیگر مؤلف، تحت عنوان «التاريخ الكبير» که متأسفانه، مفقود می‌باشد[۲].
گزارش محتوا
در مقدمه محقق که در تاریخ 16 شوال 1416ق/ 1996م، نوشته شده، ضمن معرفی کتاب و اشاره به خصوصیات و ویژگی‌های آن، به معرفی مؤلف و تشریح اوضاع سیاسی و اجتماعی زمان وی، پرداخته شده است[۳].
ابن حمصی به پیروی از سایر مورخان اسلامی، کتاب خویش را با ستایش خداوند و درود بر پیامبر(ص) آغاز نموده و سپس، مقدمه‌ای در علم تاریخ و اهمیت آن آورده و مطالب را به‌صورت سال‌شمار، بر اساس وقایع مهمی که در خلال روزها، ماه‌ها و سال‌ها، در مصر و شام اتفاق افتاده، ارائه نموده است. وی حوادث هر سال را، تحت عنوان همان سال، با خطی درشت، ذکر کرده و مطالب هر سال را با ذکر وظایف بزرگ و مهم در دولت مملوکی و اشاره به متولیان آن، مخصوصا اگر آغاز سال هم‌زمان با تولیت سلطانی جدید بوده، برحسب تغییرات و تحولات و تبدیل وظایف سلطنت، آغاز نموده و سپس، به ذکر حوادث مهم و اخبار، برحسب زمان اتفاق و رخداد، پرداخته و مطالب را با ذکر وفیات آن سال و تراجم و شرح حال اعلام آن، به پایان برده است. قابل توجه آنکه اگر این اعلام، جزء شیوخ مؤلف و یا از شخصیت‌های مهم دولتی یا اجتماعی باشند، شرح حال و تراجم آنها، مفصل بوده و حجم بیشتری از مطالب کتاب را به خود اختصاص داده و در غیر این موارد، شرح حال‌ها، به‌صورت مختصر، ارائه شده است. مؤلف در توجه و عنایت به تراجم و شرح حال بانوان محدث و فاضل، از روش ابن حجر عسقلانی پیروی نموده و آنان را نیز ذکر کرده و در واقع به اعتقاد برخی، کتاب خویش را ذیل کتاب ابن حجر، تحت عنوان «إنباء الغمر بأبناء العمر» قرار داده است[۴].
آنچه بر اهمیت و ارزش کتاب می‌افزاید، آن است که مؤلف خود شاهدی عینی، مباشر و در پاره‌ای موارد، مؤثر در برخی وقایع و حوادث مهم زمان خود بوده است که از جمله آنها، می‌توان به انتقال قدرت از پادشاهان مملوکی مصر و شام به خلفای عثمانی، خروج قانصوه غوری از مصر به شام، جنگ‌های عثمانیان و تصرف بلاد مصر و شام به‌وسیله آنها، شورش‌ها و قیام‌ها علیه عثمانیان، قیام احمد پاشا در مصر در سال 930ق، و... اشاره نمود. به‌علاوه اینکه این کتاب، دربردارنده اخبار مهمی از علما، قضات، فرماندهان، رجال اداری و سیاسی و تحولات و ظواهر اجتماعی در دوران مملوکی و عثمانی مصر، مانند اعیاد، مواکب، مناسبات مهم اجتماعی و سیاسی، جنگ‌ها و پیروزی‌ها، رصد اخبار قافله‌های سالانه حج بوده و حتی اوضاع اقتصادی مصر و شام در این دوران مانند اوضاع بازار، قیمت‌ها، نحوه تجارت، نقص یا ازدیاد مواد غذایی، وضعیت ساخت و سازهای شهری و عمارت‌های دولتی و... را به‌صورت دقیق و با جزییات، به رشته تحریر درآورده است[۵].
جلد نخست، دربردارنده تاریخ حوادث و وفیات اعلام در مصر و شام، در فترت تاریخی بین سال‌های 851ق/1447م تا 897ق/1490م می‌باشد. جلد دوم، حوادث تاریخی و وفیات اعلام بین سال‌های 903ق/1497م تا 908ق/1502م را در خود جای داده و جلد سوم، شامل حوادث و وفیات اعلام در خلال سال‌های 915ق/1509م تا 930ق/1523م، می‌باشد. مؤلف در جلد اول و دوم، مانند یکی از بارزترین مورخین عصر مملوکی، به دوران حکومت مملوکیه در شام و مصر پرداخته و در جلد سوم، در صف اول مورخین عصر عثمانی در شام و مصر، قرار گرفته و مشاهدات عینی خویش از تحولات اجتماعی و سیاسی این دوران را به تصویر کشیده است[۶].
مؤلف مانند سایر مورخین معاصر خویش، فقط به ذکر حوادث و حقایق تاریخی پرداخته است، بدون آنکه به تحلیل یا تعلیل مسائل و نقد آنها بپردازد[۷].
این اثر، از مهم‌ترین منابع تاریخی بلاد شام و مصر، در خلال قرن‌های پانزدهم و شانزدهم میلادی محسوب می‌شود. ابن حمصی در درجه اول، اهتمام خویش را در این کتاب، بر اخبار و حوادث مصر و شام قرار داده و در درجه دوم، بر اساس اخبار پیشینان، به سایر بلاد عربی پرداخته است[۸].
برخی از مهم‌ترین ویژگی‌های کتاب را می‌توان در امور زیر، خلاصه نمود:
- پرداختن به زندگی و اوضاع اجتماعی مردم در مصر و شام و ثبت و ضبط برخی از ظواهر اجتماعی معمول در دولت مملوکی مانند اعیاد، مراسم، مهمانی‌های بزرگ، مواکب، تزیینات شهری در مناسبات و مراسم مهم، پیروزی سپاه سلطان در جنگ که از جمله آن، می‌توان به پیروزی سلطان سلیمان عثمانی در سال 929ق، در جزیره رودس اشاره کرد[۹]. از دیگر جنبه‌های این موضوع، پرداختن مؤلف به مسائلی همچون مراسم حج، ذکر جرایم اجتماعی، امراض و بیماری‌های فراگیر در مصر و شام و تغییرات آب و هوایی و جوی مانند کسوف، خسوف، طوفان، رعد و برق، بارش باران و برف و... می‌باشد[۱۰].
- پرداختن به اوضاع اقتصادی مردم و ثبت اموری پیرامون تجارت، بازارها، قیمت محصولات (مخصوصا محصولات مهم و استراتژیکی مانند شکر، گندم و گوشت)، قیمت مسکوکات طلا، نقره و مس و مکاییل و موازین مورد استفاده در تجارت[۱۱].
- پرداختن به وضعیت معماری در مصر و شام در آن دوران از جمله تجدید بنای ساختمان‌های معروف و ساختن مساجد، گنبدها، مدارس، بیمارستان و... از جمله فرمان والی شام جان بردی غزالی در سال 926ق/1519م، ساخت مسجد جامع اموی در دمشق[۱۲].
وضعیت کتاب
فهارس کتاب، شامل مصادر و منابع مورد استفاده محقق، به‌همراه فهرست «اعلام»، «شهرها و مکان‌ها»، «امم، طوایف و قبایل»، «اشعار و موضوعات»، در انتهای جلد سوم، جای گرفته است.
در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع[۱۳]، به ذکر کامل نام اعلام مذکور در متن[۱۴] و توضیح برخی از کلمات و عبارات آن، پرداخته شده است[۱۵].
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.