إنباه الرواة علی أنباه النحاة
إنباه الرواة على أنباه النحاة، تأليف جمال‌الدين ابوالحسن على بن يوسف قفطى (متوفى 624ق)، با تحقيق محمد ابوالفضل ابراهیم، کتابى است درباره زندگى‌نامه و حالات شعرا و ادبا كه به زبان عربى و در قرن هفتم هجرى نوشته شده است.
| إنباه الرواة علی أنباه النحاة | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابراهیم، محمد ابوالفضل (محقق) قفطی، علی بن یوسف (نویسنده) |
| ناشر | المکتبة العصرية |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1424 ق یا 2004 م |
| چاپ | 1 |
| شابک | 9953-34-277-6 |
| موضوع | ادبیات عربی - سرگذشت‌نامه
زبان شناسان عرب - سرگذشت‌نامه شاعران عرب - سرگذشت‌نامه شعر عربی - مجموعه‌ها |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 4 |
| کد کنگره | PJ 6063 /ق7الف8 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
نویسندگان و علماى مختلف، نام این کتاب را به‌صورت‌هاى گوناگون، ذكر كرده‌اند. مؤلف خود در کتاب «أخبار الحكماء» و ياقوت در «معجم الأدباء» و ادفوى در «الطالع السعيد»، از آن به‌عنوان «أخبار النحاة» ياد كرده و سيوطى در «البغية و حسن المحاضرة»، آن را «تاريخ النحاة» خوانده است. ياقوت در جاى ديگرى در ترجمه قفطى، آن را «أخبار النحویين» نامیده است.[۱]
ساختار
کتاب با دو مقدمه از محقق و مؤلف آغاز شده و اسامى افراد، به ترتيب حروف الفبا، در چهار جلد، سامان يافته است.
مؤلف در شرح حال افراد، علاوه بر رعايت حروف هجايى در ترتيب اسامى، روش خاصى ندارد. وى غالباً ابتدا نام شخص، سپس شهرت وى و بعد از آن اخبار و کتاب‌هاى او و همچنين سال درگذشت و نيز محل و سال تولد و اقليمى كه در آن مى‌زيسته را يادآور شده است. در موارد اندك و محدودى نيز، برخى افراد، دو مرتبه معرفى شده‌اند: یک بار با اسم و بار ديگر با كنيه يا شهرت.[۲]
وى در گردآورى مطالب کتاب، به دو مصدر اصلى و اساسى مراجعه داشته است:
- نوشته‌هایى در باب تراجم، سيره‌ها، اخبار مثل تاريخ بغداد خطیب، تاريخ دمشق ابن عساكر، تاريخ مصر ابن يونس، تاريخ نيشابور ابن بيع، تاريخ همدان شيرویه، تاريخ غرس النعمة صابى، طبقات الأمم صاعد اندلسى، المقتبس في تاريخ الأندلس ابن حيان، رجال الأندلس ابن حزم، الصلة ابن بشكوال، أخبار النحویين ابن درستویه، طبقات النحویين و اللغویين زبيدى، المقتبس في أخبار النحویين و اللغویين مرزبانى، الفهرست ابن نديم، طبقات الشعراء ابن سلام، المختلف و المؤتلف ابن حبيب، الأنموذج ابن رشيق، يتيمة الدهر و تتمة اليتيمة ثعالبى، دمیة القصر باخرزى، وشاح الدمیة بيهقى، خريدة القصر عماد اصفهانى و... كه نویسنده در برخى از موارد، به استفاده از آن‌ها تصريح كرده و در برخى موارد، بدون تصريح نام، از آن‌ها بهره برده است.
- معارفى كه از شيوخ خود در قاهره و اسكندريه و قفط كسب نموده يا در مسافرت‌هایش بين مصر و شام به دست آورده و يا در مجالس درس خویش در حلب برای شاگردانش افاده نموده و نيز از مكاتباتش كه با علماى شهرهاى مختلف، انجام داده است.[۳]
گزارش محتوا
در مقدمه محقق، ابتدا زندگى‌نامه مفصلى از نویسنده ارائه گرديده و سپس، به توضيح ویژگى‌ها و خصوصيات کتاب پرداخته شده.[۴]و در مقدمه نویسنده، به موضوع کتاب اشاره گرديده است.[۵]
اثر حاضر، معجمى است كه شرح حال مشايخ دو علم نحو و لغت را از زمان ابوالاسود دوئلى تا زمان خود مؤلف در قرن هفتم هجرى در بر مى‌گیرد. علاوه بر اين، شرح حال عده زيادى از قراء، فقهاء، محدثين، متكلمین، صوفى‌ها و عالمان علم عروض، اديبان، شاعران، نویسندگان، مورخان و نيز منجمان را كه اندك مشاركتى در لغت يا شناختى نسبت به علم نحو داشته‌اند نيز در آن فراهم آمده است؛ بدين ترتيب، نزدیک به هزار شرح حال از علما در آن جمع شده است.[۶]
مؤلف به نقل و گزارش روايات و مطالب اكتفا نكرده، بلكه به نقد و تحليل آن‌ها نيز پرداخته و در بسيارى موارد، مخصوصاً در مورد معاصرين، نظر خود را درباره افرادى كه شرح حالشان را نگاشته، به‌صراحت ابراز كرده و به تعريف و توصيف آثار آنان پرداخته است؛ به‌طورى كه بسيارى از كتبى كه وى ذكر نموده، تنها از طريق همین کتاب معرفى شده‌اند.[۷]
مطالب کتاب به زمانى خاص و يا سرزمینى ویژه تعلق ندارد، بلكه به شرح افرادى از سرزمین حجاز، يمن، بحرين، عمان، عراق، فارس، خراسان، ماوراءالنهر و... مى‌پردازد.[۸]
بسيارى از حقايقى را كه قفطى در این اثر گرد آورده، يا ویژه خود اوست و يا از منابعى نقل شده‌اند كه در حال حاضر در دسترس ما قرار ندارند. از این جهت کتاب از لحاظ تاريخى، اثرى ارزشمند بشمار مى‌آيد.[۹]
گذشته از اين، کتاب حاوى نقد و تحليل‌هایى است كه مؤلف نسبت به رواياتى كه نقل مى‌كند ايراد مى‌نمايد.
اين کتاب، گرچه بر اساس ترتيب حروف الفبا تنظيم شده، ولى ترتيب دقيق در آن رعايت نگرديده است؛ مثلاًابراهیم بن عبدالله، قبل از ابراهیم بن اسحاق و خليل بن احمد، قبل از خلف بن محرز ذكر شده است.
اشكال ديگر این کتاب، در تكرار برخى شرح حال‌ها با اسامى مختلف است؛ به‌عنوان مثال، مطالبى كه در مورد ابراهیم بن صالح وراق بيان شده، عينا در حرف صاد، در ترجمه صالح بن ابراهیم وراق، تكرار گرديده است.[۱۰]
وضعيت کتاب
فهرست تراجم، اعلام و موضوعات هر جلد، در انتهاى همان جلد و فهارس فنى كل مجموعه، در انتهاى جلد چهارم آمده است. این فهارس، عبارتند از فهرست‌هاى: اعلام؛ امم، قبايل و فرق؛ اماكن و شهرها؛ كتب؛ اشعار و انصاف ابيات.
در پاورقى‌ها علاوه بر ذكر منابع.[۱۱]و اشاره به اختلاف نسخ.[۱۲]، به توضيح برخى از مطالب متن پرداخته شده است.[۱۳]
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.