يتيمة الدهر في محاسن أهل العصر
| يتيمة الدهر في محاسن أهل العصر | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | شمس‌الدین، ابراهیم (گردآورنده)
قمیحه، مفید محمد (محقق و شارح) ثعالبی، عبدالملک بن محمد (نویسنده) |
| ناشر | دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علي بيضون |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1420 ق یا 2000 م |
| چاپ | 1 |
| شابک | 2-7451-2943-1 |
| موضوع | ادبیات عربی - مجموعه‌ها
شاعران عرب - سرگذشت‌نامه شعر عربی - تاریخ و نقد |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 6 |
| کد کنگره | PJA 2164 /ث7ی2 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
يتيمة الدهر في محاسن أهل العصر، كتابى است به زبان عربى، تأليف ابومنصور عبدالملك ثعالبى نيشابورى كه به ترجمه و شرح كاملى از زندگانى بسيارى از شعراى معاصر ثعالبى و يا كسانى كه به فاصله كمى قبل از او مى‌زيسته‌اند، مى‌پردازد.
فكر تأليف اين كتاب در سال 384ق، به ذهن مؤلف خطور كرده است. وى، آنچه را فراهم ساخته بود، در كهولت سن تمام و تنظيم كرد و در 4 بخش تأليف نمود و پس از چندى، بخش پنجم را ترتيب داد و در آن، تتمه و تكمله كارهاى قبلى را به رشته تحرير درآورد و آن را «تتمة اليتيمة» ناميد.
مؤلف، در مقدمه كتاب، هدف از نگارش اين كتاب را خدمت به زبان عرب كه زبان قرآن كريم است، معرفى مى‌كند.
«يتيمة الدهر»، به‌عنوان كتاب مرجع در ادبيات عرب همواره مورد توجه بوده و نزد كسانى كه علاقه‌مند به بررسى و تحقيق درباره شعر عربى و يا پژوهش در وضعيت سياسى - اجتماعى سرزمين‌هاى اسلامى در قرن چهارم و آغاز قرن پنجم هجرى هستند، از اهميت ويژه‌اى برخوردار است.
ساختار
محتويات كتاب، در قالب يك مقدمه، چهار بخش(هر بخش، شامل چندين باب و فصل) و تتمه بخش‌ها تنظيم شده است و با اضافه شدن مقدمه‌اى به قلم محقق، آقاى دكتر مفيد محمد قميحَة، يادداشتى به قلم محمد محيى‌الدين عبدالحميد و فهرست‌ها در شش جلد به چاپ رسيده است.
شيوه مؤلف در شرح حال شاعران و نويسندگان معاصر و قبل از خود، بر اختصار است و بيش از پرداختن به سيره و زندگى علمى ايشان، به نقل نمونه‌هايى از نظم و نثر ايشان توجه دارد.
گزارش محتوا
ثعالبى، براى تأليف اين كتاب، مسافرت‌هاى متعددى به شهرهاى مختلف داشته و با بسيارى از شعرا، ادبا و فصحا ملاقات و انجمن‌هاى مباحثه و مشاعره داشته است و خود، بسيارى از اشعار آنان را شنيده و ثبت كرده است. هر چند او رعايت امانت‌دارى نمى‌كند و در ثبت اشعار، جرح و تعديل روا مى‌دارد و يا بسيارى از مباحث را تكرار مى‌كند، ولى بايد اعتراف كرد كه اين اثر حجيم، يكى از منابع بسيار مهم و معتبر در تاريخ رجال است كه مؤلف، در آن، از شيوه تاريخ‌نگارى نيز بهره برده و تاريخ را با ادب آميخته است.
او، در اين تأليف بر خلاف تأليفات مشابه كه بيشتر بر اساس طبقه و يا سال وفات به شرح حال رجال مى‌پردازند، شعرا را بر حسب سرزمين، موطن و محل زندگى آنان طبقه‌بندى كرده است.
ثعالبى، در اين كتاب، تنها به شرح حال افراد و ارائه نصوص و نمونه‌هاى شعرى صرف اكتفا نكرده، بلكه انديشه‌هاى نقادانه باارزش و تحليلات ادبى عالى را كه از ذوق ادبى بلند او حكايت دارد، نيز ارائه نموده است. او، در بسيارى از موارد، ابيات و اشعار شاعرى را با هم‌عصران خود از لحاظ بلاغت و ادب مقايسه كرده است.
علاوه بر همه اينها، در كتاب وى فصل‌هاى خاصى ديده مى‌شود كه به سرقت‌هاى شعرى اختصاص يافته و كسانى را كه از ديگران الهام گرفته و يا شعرى سرقت كرده‌اند، توصيف و معرفى كرده است.
مباحثى كه در بخش‌هاى چهارگانه كتاب، مطرح شده عبارتند از:
بخش اول: درمحاسن اشعار آل حمدان و شعراى آنها و سايرين از اهل شام و همسايگان آن(مصر، مغرب و موصل) و گوشه‌اى از اخبار آنها.
بخش دوم: در محاسن شعر اهل عراق و دولت ديلم، اخبار و حكايات آنها و نيز گزيده‌اى از ترسلات ايشان.
بخش سوم: در محاسن شعر اهل جبال، فارس، جرجان، طبرستان و اصفهان كه جزء وزراء ديلميان بودند و نيز كاتبان، قضات و شعراى آنها و برخى از اخبار و اقوال ايشان.
بخش چهارم: در محاسن اهل خراسان و ما وراء النهر از هنگام ايجاد دولت سامانى و غزنوى، اهل نيشابور و...
نقايص
به عقيده يكى از محققان، على‌رغم نكات مثبتى كه در اين كتاب وجود دارد، اين اثر، از دو عيب اساسى برخوردار است:
- اولين ايرادى كه به اين كتاب وارد است، مربوط به اهتمام خاصى است كه ثعالبى نسبت به شاعران شامى از خود نشان مى‌دهد، به نحوى كه بابى جداگانه تحت عنوان «برترى شعراى شام بر شعراى ساير شهرها و دليل اين برترى» را به اين شاعران اختصاص داده و شعراى اهل عراق را از ديگر شعرا فروتر معرفى مى‌كند. وى، در توجيه فروترى شعراى عراق، از نزديك بودن عراق به شهرهاى فارس و نيز آميختگى مردم عراق با مردم ايران به‌عنوان دليل ضعف شعر شعراى عراق ياد كرده، ولى از نزديكى شام با سرزمين روم و اختلاط عرب شامى با روميان كه مى‌تواند سبب ضعف شعر شعراى شام گردد، سخنى نمى‌گويد.
- ايراد دوم نسبت به اين كتاب، مربوط به تخصيص ابواب جداگانه به پادشاهان و فرمان‌روايانى است كه خود شاعر بوده‌اند؛ وى، در اين كتاب، در ستايش آنها زياده‌روى كرده و حتى نقل اشعار ضعيف آنان را روا دانسته، در حالى كه در مقدمه كتاب، بر خود شرط كرده كه جز لب اللباب اشعار شاعران عرب را ذكر نكند.
وضعيت كتاب
بر اين كتاب، ذيل‌هاى متعددى نوشته شده كه از آن جمله است: «دمية القصر و عصرة اهل العصر»، نوشته ابوالحسن على بن حسن باخرزى(467ق)، «خريدة القصر و جريدة اهل العصر»، نوشته عمادالدين اصفهانى(597ق) و «زينة الدهر»، نوشته ابوالمعالى سعد بن على وراق(568ق).
نسخه حاضر در برنامه، مشتمل بر پاورقى‌هايى به قلم محقق، آقاى دكتر مفيد محمد قميحَة و فهرست مطالب در انتهاى هر جلد مى‌باشد.
منابع مقاله
- عارف ابوخَلَف الزغلول، دانش‌نامه جهان اسلام، ج 9، ص 67 - 69؛
- قائدان، اصغر، تاريخ‌نگارى ثعالبى، كتاب ماه تاريخ و جغرافيا، مرداد و شهريور 1381،ش 58 و 59، ص 65؛
- مقدمه محقق؛
- متن كتاب؛
- يادداشت دكتر محمد محيى‌الدين عبدالحميد بر كتاب.