خلاصة التجارب
| خلاصة التجارب | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | بهاءالدوله، بهاءالدین بن میرقوام‌الدین (نویسنده) اصفهانی، محمدمهدی (مقدمه‌نويس) |
| عنوان‌های دیگر | کتاب خلاصه التجارب |
| ناشر | دانشگاه علوم پزشکی ايران، مؤسسه مطالعات تاريخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1382 ش |
| چاپ | 1 |
| موضوع | اندامها - بیماریها
اندامها - بیماریها - تشخیص اندامها - بیماریها - درمان پزشکی - متون قدیمی تا قرن 14 |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | R 127/5 /ن9خ8 1382 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
خلاصة التجارب، تألیف بهاءالدوله رازى، کتابی است طبی به زبان فارسى، بازگوكننده وضعيت و سطح علمى دانش پزشکى در دوران صفويه. محمدمهدی اصفهانی مقدمه‌ای بر این اثر نگاشته و آن را منتشر نموده است.
بهاءالدوله رازى، در مقدمه مى‌نويسد: «حمد بلااحصا حكيمى را كه به كمال حكمت و وفور عنايت و قدرت ماهيت، اشرف انسانى را از خزانه جود خلعت وجود پوشانيد... اما بعد، چنين معروض دارد خادم الفقراء المله، بهاءالدوله - هداه الله تعالى - كه چون كلام حضرت سيد الانام عليه التحية و السلام كه: «من كتم علماً نافعاً الجمه الله تعالى يوم القيامة بلجام من النار»، امر بود به اظهار علمى نافع مر دين و مر بدن را و اين بيچاره را بعضى از تجارب طبى كه مشتمل بر فوائد بدنى حاصل بود، لازم نمود آن را اطاعة لامره الاعلى و فوزاً بتلك السعادة فى الآخرة و الاولى مثبت نمود، فلهذا اشتغال سالك اين رساله موسومه به «خلاصة التجارب»، در اوان سنه سبع و تسع‌مائة، در مسكن طرشت من قرى راز اتفاق افتاد».
ساختار
كتاب، مشتمل بر 25 باب است.
گزارش محتوا
خلاصه التجارب یکی از نمونه‌های جالب متون پزشکی به زبان فارسی، در اندازه حدودی 350 هزار کلمه و در 28 باب تألیف شده است. البته تعداد باب‌های این اثر از 22 تا 27 باب نیز برشمرده شده است. علت این خطا احتمالاً ناقص بودن دستنویس‌هایی بوده که مورد گزارش نسخه‌شناسان قرار گرفته است. اما به دفعات تعداد باب‌های این کتاب 28 عنوان ذکر شده است. خلاصه التجارب به‌ویژه از دید تجربیات پزشکی آن قابل توجه است. این کتاب را از نظر اهمیت اصول و فنون پزشکی از ذخیره خوارزمشاهی سید اسماعیل جرجانی پایین‌تر، اما از دید اصول تجربی حاکم بر آن، از ذخیره خوارزمشاهی بالاتر دانسته است. این تجربیات، و روی هم رفته گزارش‌هایی که بهاءالدوله در جاهای مختلف خلاصه التجارب از مداوا و دستورات طبی خود یا دیگران داده از جمله نکات مهم این کتاب به شمار می‌رود و عبدالحسین حائری، چند نمونه از این گزارش‌ها را جمع آوری نموده است. در لابلای خلاصه التجارب نتیجه‌گیری‌ها و ژرف‌اندیشی‌های بهاءالدوله نیز آمده است. از جمله این موضوع که کسانی که یک بار در زندگی آبله می‌گیرند، به ندرت، مجددا به این مرض مبتلا می‌شوند[۱].
نویسنده در آغاز این کتاب با استناد به آیات و احادیث متعدد، هدف از نگارش آن را بیان تجاربی می‌داند که دانستنش برای تندرستی سودمند است؛ همچنین جهت پیروی از سفارش پیامبر(ص) در نشر دانش و خدمت به خلق... مؤلف در این کتاب گاه به مناسبت از مشاهدات تجربی خود، و گاه از داروهایی که ساخته خود او یا پزشکان دیگر است، با عناوینی چون «مخترعات مصنف»، «مخترعات اهل هند» و حتی حکمای فرنگ و دیگران یاد می‌کند[۲].
موضوع باب‌هاى كتاب، به ترتيب چنين است:
اطلاعاتى كلى درباره بهداشت (حفظ الصحة) و رفع بيمارى‌ها؛ بيان چگونگى بهداشت و بهداشت كودكان و پيران؛ بيان تدبير تندرستى و آنچه كه بدن به آن نياز دارد تا فرد تندرست بماند؛ اقسام بيمارى‌ها، انواع تب‌ها و معالجه آنها؛ بيمارى‌هاى حصبه، آبله، جذام و سرماخوردگى و غيره؛ سموم و كوفتگى؛ امراض دِماغى؛ حالت‌هاى چشم و بيمارى‌هاى آن؛ گوش و تركيب قوه شنوايى و مرض‌هاى آن؛ بينى؛ دهان؛ حلق؛ دل (قلب)؛ مرى؛ معده؛ جگر و مراره؛ سپرز؛ روده‌ها؛ مقعد؛ گُرده (كليه)؛ مثانه؛ آلات تناسلى؛ احوال توالد و تناسل و پستان؛ پشت و مفصل و پاها و بيمارى‌هاى هريك از آنها؛ سموم و ادويه زيان‌آور؛ حيوانات سمى؛ قرابادين (داروهاى تركيبى)؛ اصطلاحات داروسازى و اوزان ويژه آن.
در هر مورد از اين باب‌ها، نویسنده وظايف الاعضاى دستگاه‌هاى بدن، سبب بيمارى‌ها، نشانه‌ها و درمان‌هاى آنها و خصوصاً تجربه‌هاى شخصى خود را آورده است.
نویسنده در بسيارى از موارد به شرح و گزارش معالجات خود، پدرش و ديگر پزشکان پرداخته است و بارها از پزشکان بزرگ گذشته چون بقراط، جالینوس، ثابت بن قرّه، رازى، ابن سينا، سيد اسماعيل جرجانى و نيز پزشکان ماهر هم‌عصر خويش نام برده است. از معالجات يك پزشک هندى نيز ياد كرده كه گواه تأثير پزشکى هندى در آثار اوست.
«خلاصة التجارب»، از جنبه تجربيات و مشاهدات پزشکى، بسيار باارزش و قابل مقايسه با تجربيات پزشکى محمد بن زكرياى رازى است.[۳]بهاءالدوله علاوه بر تجربيات شخصى در درمان‌ها، ابداعاتى در داروسازى نيز داشته و گاهى بعد از توضيح يك داروى تركيبى، يادآورى كرده است كه «اين تركيب از مخترعات مصنف است».
«خلاصة التجارب» اگرچه از نظر گستردگى مباحث و شيوايى بيان، به «ذخيره خوارزمشاهى» نمى‌رسد، از نظر اتكاء بر تجربيات شخصى و نوآورى، از آن برتر است.
اين كتاب، از مآخذ مهم طب در دوره صفويه و از بهترين متون درسى پزشکى كهن جهان است.[۴]در «خلاصة التجارب»، موارد بسيارى از نخستين اشاره‌هاى طب اسلامى به بعضى بيمارى‌ها وجود دارد[۵]
روش بهاءالدوله رازى؛ يعنى توجه به علائم و عوارض بيمارى‌ها و شرح و ثبت دقيق آنها، كتاب او را در زمره مهم‌ترين كتب پزشکى قرار داده است.[۶]از جمله اين موارد مى‌توان به توجه او در ثبت همه‌گيرى سياه‌سرفه در هرات و نيز در رى در سال 906ق، اشاره نمود كه به‌دقت به تشريح اين بيمارى پرداخته است. همچنين نوشته‌هاى او درباره اينكه افرادى كه آبله مى‌گيرند به‌ندرت ممكن است از نو آبله بردارند، حاكى از نظر او درباره ايمنى بدن است.
بهاءالدوله همچنين به موضوع حساسيت‌هاى فصلى (آلرژى) اشاره نموده و نمونه‌اى از درمان اين بيمارى را نيز گزارش كرده است. با استناد به اين نوشته‌ها بايد او را از پيشگامان دانش ايمنى‌شناسى محسوب داشت. او همچنين درباره بيمارى‌هاى مشترك بين انسان و حيوان، از جمله‌هارى، نوشته‌ها و گزارش‌هاى دقيقى دارد.
نوشته‌هاى او درباره بيمارى سفليس كه در نوشته‌هاى خود، همانند ساير پزشکان اسلامى، از آن با نام آتشك ياد كرده، منبع اصلى رساله حكيم عمادالدين شيرازى درباره آتشك بوده كه آن را در 977ق، تأليف كرده است.
وضعيت كتاب
این طبع از کتاب، چاپ سنگی است و فاقد فهرست.
در ابتدای کتاب مقدمه‌ای به قلم محمدمهدی اصفهانی آمده که گریزی به محتوای کتاب و نویسنده آن زده است.
پانويس
- ↑ ولایتی، علی‌اکبر، ص19-20
- ↑ بیگ‌باباپور، یوسف، ص87
- ↑ تاريخ دام‌پزشکى و پزشکى ايران، ج 2، ص 496
- ↑ طب در دوره صفويه، صفحه دوازده
- ↑ براى آگاهى از نوآورى‌ها و مشاهدات و تجربيات بهاءالدوله رازى رجوع كنيد به «بهاءالدوله رازى آخرين پزشک بزرگ ايران»، به قلم دكتر حسن تاج‌بخش، نامه فرهنگستان علوم، سال 3،ش 4، ص 47 - 56
- ↑ تاريخ دام‌پزشکى و پزشکى ايران، ج 2، ص 494
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب
تاریخ دام‌پزشکی و پزشکی ایران
طب در دوره صفویه
ولایتی، علی‌اکبر، خلاصة التجارب، تألیف بهاءالدوله رازی، تحقیق محمدرضا شمس اردکانی و دیگران، دانشگاه علوم پزشکی تهران، اول، 1387ش.
بیگ‌باباپور، یوسف، بهاءالدوله رازی و کتاب خلاصة التجارب، کتاب ماه علوم و فنون، اسفند 1391، شماره 71.