ابن عربی بزرگ عالم عرفان نظری
| ابن عربی بزرگ عالم عرفان نظری | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | کاظم محمّدی (نویسنده) |
| ناشر | انتشارات نجم کبری |
| مکان نشر | ایران ـ کرج |
| سال نشر | 1399 ش |
| چاپ | 5 |
| شابک | 7-02-2905-964-978 |
| موضوع | مولوی، شعر فارسی، تاریخ، نقد و تفسر. |
| زبان | فارسي |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | 3م2الف/2/279 BP |
ابن عربی بزرگ عالم عرفان نظری نوشته‌ی استاد کاظم محمّدی، کتابی است نقدی تحلیلی که به شرح زندگی، سلوک عرفانی و عقاید و اندیشه‌های عارف شهیر، ابن عربی می‌پردازد. ابن عربی نامی‌کاملاً آشنا برای جهان عرفان و تصوّف است. شاید در بین اهل معرفت در حوزه‌ی علوم اسلامی‌و در جهان اسلام کسی نباشد که نام بلند این عارف شهیر را نشنیده باشد و یا چیزی از وی نخوانده یا استماع ننموده باشد. هم او هم آثار او از شهرتی به سزا برخوردار است و از زمان او تا کنون به استمرار مورد نقد و بررسی و شرح و تفسیر واقع شده است. همواره کسانی ستاینده و گروهی هم منتقد تند او بوده‌اند و این ماجرا از زمان شیخ تا به امروز نیز همین گونه است. در این دوران نیز کتابها بر له و علیه او نوشته می‌شود.
ابن عربی لا اقل با دو کتاب بسیار ویژه ای که دارد تصوّف و صوفیان را بعد از خود به شدت تحت تأثیر قرار داده است. این دو کتاب، یکی فصوص الحکم است که وی مدّعی است این اثر را در عالم رؤیا از دست حضرت ختمی‌مرتبت (ص) دریافت نموده است و یکی هم که به بیان او کاملاً الهامی‌بوده الفتوحات المکیه نام دارد. بر فصوص الحکم شرح و تفسیرهای زیادی نوشته شده است و بر کتاب الفتوحات المکیه نیز حواشی زیادی تا به امروز نوشته شده است که برخی از این حواشی چندان موافق او نبوده است، کما این که علاءالدوله سمنانی آن گونه که در مکتوبات علاءالدوله سمنانی و در کتاب علاءالدوله سمنانی پیر عارفان قید شده است اظهارات تند و تیزی بر بخشی از متن الفتوحات نوشته شده و در این ماجرا بین شیخ علاءالدوله سمنانی با عبدالرزاق کاشانی اختلافی ژرف بوده که نامه های هم در این باره بین ایشان ردّ و بدل ده است.
کتاب ابن عربی بزرگ عالم عرفان نظری برای نخستین بار در سال 1381، یعنی حدود بیست سال پیش، توسّط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی‌به چاپ رسیده است و در چاپهای بعدی انتشارات نجم کبری آن را عهده دار بوده است و تا کنون پنج چاپ از آن در دست است. این کتاب هم در راستای مجموعه مشاهیر عرفان و فلسفه به نگارش در آمده است و قبل از آن و بعد از آن آثار دیگری به قلم استاد کاظم محمّدی به انتشار رسیده است که تقریباً به چهارده شخصیّت عرفانی، فلسفی و کلامی‌رسیده است. این مجموعه که مورد استقبال اهالی فرهنگ، خاصه عرفان پژوهان واقع شده در حکم کتابهایی مرجع و قابل استناد است که از این مجموعه این کتابها به چشم می‌خورد: مولانا پیر عشق و سماع، ابن عربی، بزرگ عالم عرفان نظری، شبلی مجنون عاقل، بایزید بسطامی سیّاح بحر تجرید، سهروردی مفسر آیات نور، نجم‌الدّین کبری، پیر ولی تراش، ابوسعید ابوالخیر، پیر دانش و بینش، بهاء ولد (زندگی، سلوک و اندیشه)، سید برهان‌الدین، مرشد مولانا، حلاج در ترازوی نقد، علاءالدوله سمنانی پیر عارفان، سعد الدّین حموی (زندگی، سلوک و اندیشه) و غزالی در جست و جوی حقیقت. چنانکه از تاریخ اثر پیداست این نخستین کتاب از مجموعه مشاهیر عرفان و فلسفه بوده است و دیگر آثار در این راستا پیامد آن نوشته شده است.
ساختار
کتاب ابن عربی بزرگ عالم عرفان نظری در یک جلد با 168 صفحه و در طرحی مناسب و در پنج نوبت به چاپ رسیده است. کتاب به شرح زندگانی، اندیشه، آثار و سلوک عرفانی شیخ اکبر، ابن عربی می‌پردازد. کتاب حاضر با حجم کمی‌که دارد به تمامی‌موارد گفته شده اهتمام نموده و به طور جامع و بدون حاشیه آنچه را که باید به قلم در آورده است.
موضوعاتی که در فهرست مطالب کتاب دیده می‌شود غیر از مقدّمه بدون قید زیرمجموعه‌ها بدین شرح است: شرح زندگی و تحصیلات ابن عربی. نوشته ها. ابن عربی و قرآن. سلوک و حالات شیخ. ابن عربی و عارفان سلف. حالات شیخ. آراء و عقاید. موافقان و مخالفان ابن عربی. سلسله اکبریه. و در نهایت کتابنامه، نمایه و بخشی از آثار انتشارات نجم کبری دیده می‌شود.
طبیعتاً فهرست بسیار مطوّل تر از این است، زیرا زیرمجموعه‌های زیادی دارد که برخی از آنها اشاره خواهد شد. این کتاب از دو منظر قابل توجّه است، یکی از بابت روایت زندگی و اندیشه‌ی ابن عربی و دیگر از بابت نقدهایی که به او در همین کتاب وجود دارد. در واقع کتاب کاملاً بر مبنای نقد و تحلیل است ولی از بابت نقل نیز چیزی کم نگذاشته و خواننده را با واقعیّت موجود مواجه می‌کند.
گزارش محتوا
ابن عربی بزرگ عالم عرفان نظری کاری ویژه در معرّفی یک شخصیت خاص و بزرگ در تصوّف و عرفان اسلامی‌است. شخصیتی که شهرتی جهانی دارد و آثار او در تمام جهان اسلام به دیده‌ی ارزش و اعتبار نگریسته می‌شود. امّا با این همه در نظر استاد کاظم محمّدی هیچ کس جز حضرات معصومین از نقد و بررسی خالی نیست، و لذا این شخصیّت جامع و بالنده‌ی حوزه‌ی فکر اسلامی نیز به سان دیگر اندیشمندان و مشاهیر قابل نقد و بررسی است و اگر کسی بپندارد که هر چه که گفته صحیح و درست است به درستی راه را به خطا رفته و بر خود و او ستم روا داشته است. این کاری است که استاد کاظم محمّدی در این کتاب نیز اعمال کرده و روشی نقدی را در بررسی زندگی و آراء و سلوک عملی وی روا داشته است، از این رو رویاروییِ با وی را ضمن درست روایت کردن او کاری علمی و شرعی و منطقی می‌داند و لذا به این امر هم مبادرت ورزیده است.
در بخش نخست که شرح زندگانی شیخ است گذشته از نام کامل او زمان ولادتش را سال 560 هجری در شهر مرسیه گفته است. در داشتن اسم و لقب از همان آغاز بیان اختلاف اغاز می‌شود، چنانکه می‌نویسد: ابن عربی جزو معدود اشخاصی است که القاب بسیار دارد. برخی که از باورمندان او بوده‌اند القابی خوش و عالی به او نسبت داده‌اند و برخی هم که با وی دشمنی داشته‌اند بدترین القاب ممکنه را نصیب وی کرده اند، و لذا برخی و البتّه بیشترین افراد او را «محیی الدّین» دانسته‌اند و برخی نیز که بسیار نادرند وی را «ماحی‌الدّین» و «ممیت‌الدّین» که به معنای از بین برنده و نابود کننده ی دین است نامیده‌اند. امّا لقبهایی چون: عارف حقّانی، قطب الموحّدین، جمال العارفین، قدوة العارفین، شیخ الشّیوح، بحرالمعارف، مربّی العارفین، شیخ الکامل و کبریت احمر از القاب دیگری است که به وی نسبت داده‌اند. جز این نیز در آثار دیگران القابی هست که جمع و ثبت آن به اطاله‌ی کلام می‌انجامد[۱].
خانواده‌ی ابن عربی بنا به گزارشی که نویسنده از منابع متعدّد می‌دهد بسیار نجیب و اصیل بوده‌اند، پدرش علی بن محمّد از بزرگان فقه و حدیث و از نامداران زهد و تصوّف دوران خود بوده است[۲]. ابن عربی پدر خود را از محقّقان در منزل انفاس می‌دانست. مادر ابن عربی هم از قبیله‌ی خولان بوده و به انصار انتساب داشت و از کتاب الفتوحات چنین بر می‌آید که نامش «نور» بوده است[۳]. در کتاب به دو دایی ابن عربی نیز اشاره شده به نامهای یحیی بن یغان و ابومسلم خولانی. یحیی بن یغان پادشاه منطقه ی تلمسان بوده و در عین حال به زهد و معرفت نیز مایل بوده است. دایی دیگر نیز از اهل زهد و عبادت بوده و در وادی سیر و سلوک عرفانی قرار داشته است. در الفتوحات ذکری هم از عموی وی به میان می‌آید که که صاحب معرفت و کرامت بوده است[۴].
از دانشهای ابن عربی هم از همان اوان کودکی سخنانی به میان آمده که از خانواده آغاز کرده است، و فقه و حدیث را دنبال نموده و در برخی منابع به دانشهای حروف، هیئت، طبیعیات، هندسه، نسب شناسی، طب، و موسیقی اشاره شده است. نویسنده در صفحات 26 و 27 ذکری از اجازات فقهی و حدیثی ابن عربی به میان می‌آورد و چنین می‌گوید: شرح کامل این اجازات که در رشته‌های گوناگون علوم و دانشهای اسلامی‌است، در انتهای جلد چهارم کتاب الفتوحات المکیه آمده است[۵]. در بخشی دیگر به مشایخ و اساتید ابن عربی اشاره شده و شرحی مختصر از هر کدام دیده می‌شود. ابوالعباس عرینی، ابومدین غوث تلمسانی و فاطمه قرطبی از مهمترین مشایخ او بوده‌اند، در عین حال در صفحات 55 و 56 فهرست بلندی از اساتید ابن عربی را متذکّر می‌شود برخی نیز به نامند.
در بخش نوشته‌های ابن عربی اشاراتی به مضامین دو کتاب مهم او، یعنی فصوص الحکم و الفتوحات المکیه وجود دارد و در صفحات 68 و 69 به تفصیل نام دیگر آثار او را قید کرده است. در بخش ابن عربی و عارفان سلف آنچه که از عارفان و صوفیان بزرگ که در آثار او مورد توجّه قرار گرفته را به اشاره بحث کرده است، مانند: ابویزید بسطامی، ذوالنون مصری، حسین بن منصور حلاج، سهل بن عبدالله تستری، ابراهیم ادهم، رابعه‌ی عدویه، جنید بغدادی، ابوبکر شبلی، عبدالقادر جیلانی، ابوالقاسم قشیری، عمرو بن عثمان مکی، ابوحامد غزالی و دیگران. در بخش آراء و عقاید به اختصار به مقوله ی عشق و محبّت، آفرینش جهان هستی، وحدت وجود، انسان کامل و عبادات و شریعت پرداخته شده است.
در بخش مربوط به موافقان و مخالفان از موافقان وی آغاز کرده و کسانی چون: امام فخر رازی، شهاب‌الدین سهروردی، سعدالدین حموی، شعرانی، قاضی نورالله شوشتری، شیخ بهایی، فخرالدّین عراقی، شاه نعمت الله ولی، عبدالرزاق کاشانی و صدرالدین قونوی را مورد نظر قرار داده است و در سلک مخالفان او کسانی به مانند: ابن تیمیه، علاءالدوله سمنانی، برهان‌الدین بقاعی، سید حیدر آملی، مقدس اردبیلی، علامه مجلسی و شیخ احمد احسایی را نام برده است.
ویژگیها
کتاب ابن عربی بزرگ عالم عرفان نظری به مانند دیگر آثاری که از کاظم محمّدی در مجموعه مشاهیر عرفان و فلسفه به انتشار رسیده در راستای معرّفی درست بزرگانی است که اندیشه و راه درست زیستن را از طریق سلوک و عقلانیت برای ما باقی گذاشته‌اند. در این کتاب هم نکات مهمی‌وجود دارد که به آن اشاره می‌شود:
- قلم ساده و روان و بدون پیچشهای لفظی.
- تبیین درست و روایت دقیق از زندگی و فراز و فرودهای بسیار ابن عربی.
- اختلافات زیاد و ماهوی با دیگر پژوهشگران در خصوص این عارف.
- مستند بودن تمامی‌بخشها به منابع معتبر.
- ارجاعات زیاد به منابع دقیق و علمی، چه در متن و چه در پاورقی از ویژگیهای کتاب است.
- تحلیلی ـ نقدی بودن کتاب با وجود اجتهادات شخصی نویسنده.
وضعیت کتاب
کتاب ابن عربی بزرگ عالم عرفان نظری، تألیف کاظم محمّدی
کتاب در یک جلد با مقدّمه‌ای مختصر ولی بسیار مفید به زبان فارسی است و دارای 168 صفحه است. کتاب حاضر در قطع رقعی و با جلد نرم و کاغذ مرغوب منتشر شده. در آغاز، فهرست مطالب به طور کامل درج شده و در انتهای اثر هم فهرست جامعی از منابع و مأخذ و همینطور نمایه‌ی‌کامل دیده می‌شود. در انتها هم برخی از آثار انتشارات و نوشته‌های استاد کاظم محمّدی چاشنی شده است.
پانویس
منابع مقاله
مقدّمه و متن کتاب