قدسیه (كلمات بهاءالدین نقشبند)

قدسيه (كلمات بهاءالدين نقشبند)
پدیدآوران	بهاء الدين نقشبند، محمد بن محمد (نویسنده) طاهري عراقي، احمد (محقق)
ناشر	طهوري
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	1354ش
چاپ	1
موضوع	تصوف عرفان - متون قديمي تا قرن 14 نثر فارسي - قرن 9ق. نقشبنديه
زبان	فارسي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‎‏/‎‏ب‎‏9‎‏ق‎‏4‎‏ 293/2 BP

قدسیه (کلمات بهاءالدین نقشبند)، کتابی است یک جلدی به زبان فارسی با موضوع عرفان نظری. این متنِ کهنِ پارسی، از متون اصلی صوفیان نقشبندی است؛ چون مجموعه‏‌اى است از سخنان خواجه بهاء‌الدین نقشبند که «در مجالس صحبت» از زبان او می‌گذشت و خواجه محمد پارسا - ‌مرید و یار بهاء‌الدین - ‌آن کلمات را می‌نوشت. او بعدها پس از مرگ بهاء‌الدین به درخواست دوستان، آن یادداشت‌ها را تألیف و تدوین کرد و چون آن کلمات در برخى جاها نیاز به توضیح داشت، خواجه پارسا با استفاده از کتاب‌ها و رسائل عرفانى، خود شرح و توضیحى به آنها افزود. مشوق او در این کار خواجه علاء‌الدین عطار - جانشین و خلیفه بهاء‌الدین نقشبند - ‌بود.

مقدمه، تصحیح و تعلیقات این اثر از احمد طاهری عراقی است.

نام این رساله، قدسیه است. این نام مأخوذ است از ترکیب «کلمات قدسیه» بهاء‌الدین. جامى در یکى از حواشى نوشته است: «توصیف «کلمات» به «قدسیه»، به‌واسطه آن است که از عالم قدس وارد شده و وجود بشریت را در آن مدخل نیست».

در برخى نسخه‌ها، کاتبان نام‌هاى دیگرى نیز بدین رساله داده‏‌اند، مانند: «انفاس قدسیه»، «رسالة [كذا] القدسية النقشبندية»، «مقالات خواجه بهاء‌الدین»، «کلمات بهاء‌الدین نقشبند». خود خواجه پارسا در جایى از فصل الخطاب، از این رساله با عنوان «الرسالة القدسية البهائية» نام برده است.

قدسیه در میان آثار نقشبندیه شأنى گران دارد و از کتب بنیادى این طریقت است؛ چون مجموعه سخنان بهاء‌الدین نقشبند (پیشواى این طایفه) است و مؤلف و شارحش هم از بزرگان مشایخ این طریقه است؛ ازاین‌رو، از هنگام تألیف مورد توجه همه نقشبندیان بوده است. کثرت نسخه‌های خطى این کتاب در کتابخانه‏‌هاى شهرهای مختلف عالم خود دلیلى است آشکار بر اقبال صوفیان نقشبندى به این رساله و رواج آن در حوزه‏‌هاى تصوف.

ساختار

کتاب دارای پیشگفتار، مقدمه مصحح، مقدمه مؤلف و محتوای مطالب در دوازده فصل است.

منابع خواجه پارسا گذشته از قرآن و احادیث صحیح، کتاب‌هایى بوده است چون: طبقات الصوفية ابو عبدالرحمن سلمى، قوت القلوب ابوطالب مکى، ختم الأولياء حکیم ترمذى، تذکرة الأولياء عطار، مرصاد العباد نجم رازى، عوارف المعارف سهروردى، مصباح الهداية عزالدین کاشانى و... نام برخى از این کتاب‌ها (و یا نام نویسندگان آنها) در رساله قدسیه آمده است، ولى نام بعض دیگر نه. از میان این منابع، ظاهرا بیش از همه از «مصباح الهداية» استفاده شده است؛ اگرچه نامى از آن در میان نیامده، ولى عباراتی در رساله قدسیه هست که عینا از «مصباح الهداية» نقل شده است. به همین‌گونه چند فقره‏ نیز منقول است از مرصاد العباد به عین عبارت با اندک تغییر.

گزارش محتوا

«قدسیه، مقدمه‌اى دارد در سبب و کیفیت تألیف کتاب و شرح اهمیت جمع و نشر سخنان اولیا و ارج و اجر آن و نقل چند آیه و حدیث و اثر و شعر و خبر در این باب. پس از این مقدمه، سخنان بهاء‌الدین و شرح آن در 12 فصل آغاز مى‏شود.

فصل‌های کتاب برابر و یکسان نیست. برخى مفصل است و پاره‏اى کوتاه. خود سخنان بهاء‌الدین اغلب کوتاه است و گاه از چند جمله افزون نیست، ولیکن شرحى که خواجه پارسا به دنبال افزوده است، سبب درازى برخى فصول شده است. فصل‌ها پیوند موضوعى نیز ندارد، هر فصل در باب موضوعى خاص است.

در گفته‏‌هاى خواجه پارسا آیات و احادیث نبوى و آثار و اقوال اولیا و مشایخ بسیار آمده و گاه اشعارى نیز به‌مناسبت نقل شده است.

محمد پارسا در نوشتن شرح و توضیحات، از کتب عرفانى بسیار مدد گرفته است. خود او نیز در مقدمه بدین معنى اشاره کرده است: «و اگر این کلمات قدسیه را در بعض از مواضع احتیاج به اندک شرحى افتد، اولى آن بود که آن شرح به استعانت و استمداد از کلمات مشایخ و انفاس نفیسه اهل اللّه باشد؛ فإن كلام المشايخ يفسر بعضه بعضا»».

«سبک کتاب مانند بیشتر آثار عرفانى قرن هشتم و نهم است. اشعار فارسى و عربى و آیات و احادیث به استشهاد و مناسبت بسیار نقل شده است. جملات طولانى و عبارات معترضه (مانند ص‌57، س6-‌9) در آن بسیار اندک است. به تعبیرات تشبیهى و استعارى کمتر برمى‏خوریم و آنچه هست از تشبیهات متداول و رایج است.

شمار لغات و ترکیبات عربى به نسبت آثار صوفیانه ادوار قبل افزون‏تر است و البته قسم اعظم آنها اصطلاحات عرفانى است. لغات مهجور در آن نیست. افعال مرکب‏ و عبارات فعلى افزون‌تر از افعال بسیط و پیشوندى است. صیغه وجه وصفى در آن دیده نمى‏شود. براى وجه استمرارى افعال همه جا از «مى» استفاده شده است.

افعال مجهول بیشتر با «شدن» ساخته شده است. تکرار روابط و افعال کم دیده مى‏شود و اغلب به قرینه، یکى حذف شده است و حذف بیشتر در جمله‏‌هاى دومین است.

وضعیت کتاب

گذشته از شش نسخه خطى که اساس تصحیح و چاپ کتاب حاضر بوده (و مصحح در مقدمه خویش به معرفی آنها پرداخته)، نسخه‌های دیگرى از رساله قدسیه در کتابخانه‏‌هاى جهان موجود است که مصحح به آنها دسترسى نیافته و در صفحات 87 تا 90، مقدمه کتاب از آنها نام می‌برد.

صفحات 93 تا 98، حاوی تصاویر و صفحه 99، حاوی شجره‌نامه سلسله نقشبندی است. در صفحه 100 نمونه‌ای از خط محمد پارسا ذکر شده و در دو صفحه بعدی، دو رونوشت از یکی از صفحات دو نسخه از نسخه‌های خطی اثر.

این رساله به ترکى نیز ترجمه شده ‏است.

عبدالرحمن جامى نیز بر این رساله حاشیه نوشته است. ذکر رساله قدسیه در بسیارى از کتب نقشبندیه آمده است و پاره‌پاره مطالبى از آن نقل شده است و مؤلفان بدان استناد کرده‏‌اند.

فهرست محتویات در آغاز کتاب و فهرست‌های فنی (آیات، احادیث، کلمات اولیا و مشایخ، امثال، لغات و ترکیبات، اصطلاحات عرفانی و اعلام) در پایان آن ذکر شده است.

منابع مقاله

مقدمه مصحح.

وابسته‌ها

الكواكب الدرية علی الحدائق الوردية في أجلاء السادة النقشبندية