المنتخب من بعض الكتب الإسماعيلية

‏المنتخب من بعض الكتب الإسماعيلية
پدیدآوران	ایوانوف، ولادیمیر آلکسی یویچ (نویسنده) جمال‌الدين، صباح (مقدمه‌نويس) مير احمد، عمار (مصحح)
عنوان‌های دیگر	المنتخب من بعض الكتب الإسماعيلية
ناشر	الوراق للنشر
مکان نشر	عراق - بغداد
سال نشر	مجلد1: 2011م,
موضوع	اسماعيليه - عقايد - متون قدیمی تا قرن 14 اسماعيليه - عقايد - مجموعه ها ایران - تاريخ - اسماعيليان، 483 - 654ق.
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏BP‎‏ ‎‏215‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏9‎‏م‎‏8
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

المنتخب من بعض الكتب الإسماعيلية، نوشته مستشرق روسی ولادیمیر آلکسی یویچ ایوانف (متوفی 1348ش)، حاوی بخش‌هایی از هفت کتاب فرقه اسماعیلیه در معرفی عقاید و تفکرات آنهاست. تحقیق و پاورقی‌های کتاب به قلم عمار میر احمد و مقدمه نیز به قلم جمال‌الدین صباح نوشته شده است.

ساختار

کتاب، با مقدمه صباح آغاز شده است. متن اثر مشتمل بر بخش‌هایی از کتاب‌های «شرح الأخبار»، «غاية المواليد»، «افتتاح الدعوة»، «زهر المعاني»، «أسرار النطقاء» و «المجالس» است.

گزارش محتوا

جمال‌الدین صباح در مقدمه کتاب به انحرافات راه‌یافته در مذاهب و ادیان آسمانی اشاره و تأکید می‌کند که بیشتر مذاهب در همه ادیان زنده ادعا می‌کنند که اهل حق و بر راه راست و همان دینی هستند که پیامبرشان آورده است. به گفته او در کتب حدیثی شیعه و سنی احادیثی وارد شده که از سوی خدا و پیامبرانش صادر نشده و ناقص‎ترین عقل‎ها نیز آن را نمی‌پذیرد. فلسفه یونانی و هندی نیز در ایجاد مذاهب و فرق فراوانی در ادیان آسمانی سه‌گانه تأثیر گذارده و محققی که کاوشگر در پیدایش مذاهب باطنی در ادیان آسمانی است، از وسعت ورود افکار بشری قدیم در ادیان آسمانی متعجب می‌شود.

محقق اثر همچنین با اشاره به فرق حروفیه، بابیه، بهائیه و دروزیه، وارد موضوع اصلی کتاب، یعنی فرقه اسماعیلیه شده و این فرقه را منتصب به اسماعیل بن جعفر صادق، فرزند امام جعفر صادق(ع) می‌داند. اسماعیلیه معتقدند که امام جعفر صادق(ع)، اسماعیل را از ترس آنکه توسط عباسیون کشته شود مخفی نمود؛ درحالی‌که مورخین معتقدند که او در زمان حیات پدرش وفات یافت؛ حتی پدرش جسمش را در مکانی عمومی بر مردم عرضه نمود. درعین‌حال اسماعیلیان اسماعیل را هفتمین امام دانسته و رقم هفت را «عدد کامل» می‌دانند؛ همان‎ گونه که یهود این عدد را مقدس می‌دانند و اگر این عدد را در تمدن‌های قدیم و جدید و در دیگر ادیان بررسی کنیم متعجب می‌شویم‎.

اساس تقسیمات اسماعیلیه بر مبنای عدد است. اسماعیلیان زمین را به دوازده جزیره، مطابق دوازده ماه سال تقسیم کرده‌اند و برای هر جزیره یک داعی قرار داده‌اند که «حجت» نام دارد. هر حجتی دارای 30 داعی که «نقیب» نام دارند، است و عدد آنها برابر روزهای ماه است. هر نقیب برابر ساعات روز 24 داعی دارد که هرکدام «مُکاسر» نامیده می‌شود و...‎.

نویسنده در انتهای مقدمه کتاب با نگاهی مختصر به تفکرات اخوان الصفا و اشاره به استفاده این گروه از فلسفه در تأویل آیات و احادیث اشاره کرده است.‎.

پیرامون آشنایی با برخی آثار اسماعیه به نکاتی پیرامون آنها اشاره می‌شود:

1. جزء پانزده از کتاب شرح اخبار: این بخش از کتاب با ذکر روایتی که ابوبصیر از امام جعفر صادق(ع) نقل کرده، آغاز شده است: «اسلام غریبانه آغاز شد و در آینده نیز غریب خواهد شد، چنان‌که بود، پس خوشا به حال غریبان». پس از آن نویسنده توضیح داده که این حدیث معروفی است که راویان بسیاری از شیعه و سنی آن را از رسول‌الله(ص) روایت کرده‌اند. امام جعفر صادق(ع) نیز این روایت را حکایت کرده که از اسنادش به وی خودداری شده است.‎.

   در ادامه این کتاب به 48 روایت دیگر در رابطه با قیام امام مهدی(عج)، از جمله روایتی از سلمان فارسی اشاره شده که آن حضرت کشنده ستمگران و زنادقه است و توبه آنها یا جزیه از آنها پذیرفته نمی‌شود‎.

2. جزء چهارم از کتاب غاية المواليد: در این کتاب تاریخچه‎ مختصری از امامت و وصایت اسماعیلیان ذکر شده است. حضور اسماعیلیان در یمن که با حضور داعی فاطمی حسن بن فرج بن حوشب (م 303ق)، معروف به منصور آغاز گردید و انتشار آن به مغرب توسط ابوعبدالله شیعی از دیگر مطالب این کتاب است. ابتدای کتاب «افتتاح الدعوة» قاضی نعمان اندیشمند فاطمی نیز مؤید آغاز دعوت کلی فاطمیان از یمن است.‎.
3. بخشی از کتاب افتتاح الدعوة: افتتاح الدعوة، یکی از مصادر مهم تاریخ فاطمیان است. فرحات‎ دشراوی‎ در مقدمه افتتاح الدعوة می‌گوید: «برایم روشن است که افتتاح مهم‎ترین و اصلی‌ترین منبع برای شناخت وضعیت فاطمیان در مغرب است؛ کلید فهم مجهولات تاریخی فاطمیان در سرزمین ما و روشنگر حقیقت‎ دعوت‎ آنان و نمایانگر نور تمدّنی است که در عهد آنان جلوه‌گر شده است». «افتتاح نص اصلی روایت تاریخ مربوط به پیدایش دعوت فاطمیان در مغرب است؛ یعنی مأخذ عمده‌ای که‎ دیگر‎ نقل‎های مربوط به قرون چهارگانه پنجم، ششم، هفتم و هشتم هجری از آن نشأت گرفته‌اند»‎.

   در این قسمت نیز بخش‌هایی از دعوت فاطمیان ذکر شده که عبارت است از خروج مهدی به‌سوی سجلماسه. از بعضی منابع به‎ دست‎ می‌آید که سفر عبیدالله مهدی به‌همراه یک قافله تجاری به سجلماسه، یک حرکت‎ تصادفی‎ و یا صرفاً برای فرار از‎ بنی‎عباس‎ و دیگر مخالفان‎ نبوده‎ است‎. احتمال دارد وی می‌خواست‎ ضمن پیشبرد دعوت اسماعیلیه در آن ناحیه به شناسایی راه‌های به دست آوردن طلا بپردازد‎. سجلماسه‎ در منتهی‌الیه جاده‌ای بود که از‎ صحرا‎ می‌گذشت‎؛ ازاین‌رو‎، تجار‎ بسیاری از شام، عراق، اندلس و مغرب در آنجا مقیم بودند. فردی که در سجلماسه ساکن می‌شد، به‌آسانی می‌توانست با شهرهای اطراف ارتباط برقرار کند. عبیدالله که‎ از موقعیت تجاری شهر آگاه بود، همراه فرزندش القائم در هیئت و زی تجار در آنجا اقامت گزید و از آنجا با ابوعبدالله شیعی در ارتباط بود. در واقع سکونت‎ او‎ در سجلماسه موجب شد که قیام فاطمیان از دو نقطه هم‎زمان پیگیری شود: ابوعبدالله در افریقیه و عبیدالله مهدی در مغرب الاقصی. عبیدالله مهدی در تماس با تجار عملاً زمینه‎ گسترش‎ دعوت را در نقاط مختلف مغرب و افریقیه فراهم می‌کرد. از طرف دیگر داعیان همراه کاروان‌های تجاری به این شهر می‌آمدند و با او تماس‎ می‌گرفتند‎ و دستورهای لازم را از او‎ کسب‎ می‌کردند‎.

4. باب هفده از کتاب زهر المعاني: نویسنده در ابتدای این باب به موضوع وفات اسماعیل فرزند امام جعفر صادق(ع) اشاره کرده و تصریح می‌کند که آن حضرت تا سه روز هر فردی از بنی‌هاشم را که برای عرض تسلیت و عزا بر جسد اسماعیل حاضر می‌شد، بر وفات او شاهد می‌گرفت. پس از سه روز آن حضرت امر به حمل او به‌سوی قبر داد و پوشش از صورت اسماعیل برداشت و به کسانی که حاضر بودند گفت: آیا این فرزندم اسماعیل نیست؟ همه گفتند: بله. پس شهادت آنها بر این مطلب را تجدید کرد و سپس او را دفن کرد. با این اوصاف نویسنده به ظهور اسماعیل پس از آن در بصره و روی آوردن مردم به‌سوی او اشاره می‌کند؛ درحالی‌که می‌گفتند: این اسماعیل بن جعفر است که زنده شده است. تا اینکه اسماعیل بر پیرمردی که در دکان خود نشسته بود گذشت و او که یکی از شیعیان و موالیان پدرش بود، به او گفت: ای فرزند دختر رسول دستم را بگیر؛ خداوند دستت را بگیرد. او به‌سوی پیرمرد رفت و پشت او را با دست مبارکش مسح کرد، پشت پیرمرد راست و بیماری‌اش درمان شد و مردم شاهد بر این موضوع بودند. سپس غایب شد‎.

   نویسنده سپس در بخش دیگری سعی دارد با استناد به حدیث ثقلین و آیات قرآن، امامت اسماعیل را اثبات نماید‎.

5. کتاب أسرار النطقاء جعفر بن منصور الیمن: این کتاب در شرح‎ حال انبیای ناطق از آدم(ع) تا محمد(ص) و تأویلات باطنى قصص قرآن و تورات است.‎.

   هدف اصلى کتاب، اثبات امامت اسماعیل بن جعفر است؛ لذا با ذکر امامت اسماعیل آغاز شده است. نویسنده فاطمی در بخشی از این اثر با ذکر ادله و اتهامات واهیِ مخالف با آیات قرآن کریم، در امامت امام جواد(ع) در پنج سالگی تشکیک کرده است.‎.

6. مجلس یک‎صدوهفده از کتاب مجالس سیدنا حاتم بن ابراهیم حامدی: حاتم بن ابراهیم (متوفی 596ق)، سومین داعى مطلق طیبى یمن و از سیاست‌مداران فاضل و ادب‌آموخته است که در سال ۵۵۷ق،‎ جانشین پدرش ابراهیم حامدى شد. مجالس سیدنا حاتم بن ابراهیم حامدى شامل ۵۲ مجلس است که اولین آن مجلس هفتادوهفتم است و مجالس پیشین موجود نیست. عمده مجالس پیرامون شخصیت على بن ابی‎طالب(ع) ایراد شده است. در این اثر از مجلس 117 کتاب ذکر شده است.‎.

وضعیت کتاب

مراجع و فهارس اعلام، اماکن و قبائل و جماعات در انتهای کتاب ذکر شده است. فهرست مختصر مطالب نیز در ابتدای کتاب آمده است.

در پاورقی‌های کتاب، آدرس آیات و روایات، اختلاف نسخ و برخی توضیحات ذکر شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. جان‌احمدی، فاطمه، «داعیان حکومت‌گر صلیحی در یمن»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: علوم انسانی دانشگاه الزهرا(س)، تابستان 1385، شماره 59، صفحه 33 تا 56.
3. جوان آراسته، امیر، «قاضی نعمان و مذهب او»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: هفت آسمان، بهار و تابستان 1380، شماره 9 و 10، صفحه 47 تا 82.
4. چلونگر، محمدعلی، «موقعیت تجاری افریقیه و مغرب و نقش آن در تأسیس خلافت فاطمی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: تاریخ اسلام، بهار 1381، شماره 9، صفحه 47 تا 66.
5. بهمن‌پور، محمدسعید، «اسماعیلیه از گذشته تا حال»، تهران، انتشارات فرهنگ مکتوب، 1386.