دیوان غزلیات اسیر شهرستانی

‏‏دیوان غزلیات اسیر شهرستانی
پدیدآوران	اسير شهرستاني، جلال بن مؤمن (شاعر) شريفي ولداني، غلامحسين (محقق و مصحح)
عنوان‌های دیگر	ديوان غزليات اسير شهرستاني
ناشر	مرکز پژوهشي ميراث مکتوب
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1384ش,
شابک	‎964-6781-73-X
موضوع	شعر فارسی - قرن 11ق.
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏‎‏PIR‎‏ ‎‏6201‎‏ ‎‏/‎‏د‎‏901*

‏دیوان غزلیات اسیر شهرستانی، سروده جلال‌الدین بن میرزا مؤمن اسیر شهرستانی، است. آنچه در این کتاب گردآوری شده، مجموعه سروده‌های این شاعر توانمند است در قالب غزلیات، غزلیات ناتمام و ابیات پراکنده.

این مجموعه گران‌سنگ به اهتمام غلام‎حسین شریفی ولدانی تصحیح و تحقیق شده است.

ساختار

کتاب، مشتمل است بر مقدمه مرکز نشر میراث مکتوب، مقدمه محقق و متن اشعار در دو فصل (غزلیات – غزلیات ناتمام و ابیات پراکنده).

گزارش محتوا

اهمیت اسیر در آن است که بنیاد معانی خود را چنان بر تخیل و توهم‎ نهاده است که هیچ مضمون و نکته‌ای در سخنش خالی از آن نیست، بلکه هریک از آنها مسبوق به تصورات دور و دراز و مضمون‌جویی‌های باریک از همه آن چیزهاست که گرداگرد او یا در محیط دید و درک او وجود دارد. ناگهان آهوخرام، کبک‎رفتار، گل‌اندامی از برابرش می‌گذرد، جلوه روشن و دل‌انگیز او نوری بر دیده زیباپسند شاعر می‌افکند؛ آن نور برقی می‌شود و در خرمن خاک می‌افتد و آن را شعله‌ور می‌سازد و آن شعله در شش جهت عالم می‌افتد، آن را به خاک و خاک را به غبار تبدیل می‌کند و در فضا به پرواز درمی‌آورد و محو می‌کند و شاعر در چنین تخیلی می‌گوید:

شش جهت مشت غباری شد و پرواز گرفت

برق جولان که در خرمن خاک افتاده است

.

اسیر، شاعر سبک هندی است و حتی وی را از بانیان این سبک بشمار آورده‌اند. شبلی نعمانی، اسیر را از جمله شاعرانی می‌داند که با خلق معانی جدید و تازه باعث ترقی مکتب وقوع گشته‌اند.

اما ویژگی‌های سبک هندی در شعر اسیر آشکارتر است و نمی‌توان حکم کرد که او شاعری از مکتب وقوع بوده؛ چنان‌که گلچین معانی هم وی را در سلک شاعران مکتب وقوع نشمرده است.

نازک‎خیالی، بارزترین ویژگی شعر اسیر به نظر می‌رسد. شاید در پرتو همین خصلت شعری باشد که او را پیشرو شاعران سبک هندی معرفی کرده‌اند؛ به‌عنوان نمونه:

از غبار ما فلک تعمیر زندان می‌کند

در دو عالم خاطر اندوهگین داریم ما

نهایت خیال‌پردازی شاعر در آن جلوه‌گر شده است.

همچنین آوردن خلاف مشهور (پارادوکس) و تشبیه تمثیل و تناظر تمثیلی دو مصراع از یک بیت٬ که از خصایص بارز و ممتاز سبک هندی است، در اشعار اسیر شواهد متعدد دارد؛ از جمله در ابیات زیر:

باده چون زور آورد هشیار می‌سازد مرا		خواب چون گردد گران بیدار می‌سازد مرا
صبح را گل‎گونه می‌بخشد کف خاکسترم		سوختن رنگین‎تر از گلزار می‌سازد مرا
غفلتم تعمیر آگاهی است دیدم بارها		چشم خواب‌آلود من بیدار می‌سازد مرا

ترکیب‌های وصفی و اضافی و مجازی بدیع و گاه دور از ذهن در زبان شعر اسیر بسامد نظرگیری دارد؛ از جمله این ترکیبات است: آتش پرواز:

گر به دام افتد هوای گلستان در سر مرا

آتش پرواز گردد یاد بال و پر مرا

زندانی دشت سفر:

دیری است که زندانی دشت سفرم

عمری است که صید قفس پروازم

سنگ اندیشه:

شد وقت که می‌خوری همی پیشه کنم

دل را فارغ ز سنگ اندیشه کنم

تعبیرات و الفاظ محاوره‌ای نیز در اشعار او می‌توان سراغ گرفت:

از تماشا دیده نرگس چراغان می‌شود		گر ببیند شوخی چشمک‎زدن‌های تو را
اضطراب دل به من گفت آمدن‌های تو را		بیخودی هم کرد سرگوشی سخن‌های تو را

واژه‌های «نزاکت»، «فانوس» و به‌خصوص «آینه» در اشعار او پربسامد است و شاعر از آنها ترکیب‌هایی چون «آینه جنون»، «آینه گل‎ها» و «گل نزاکت» ساخته است.

به‌هرحال اسیر با خلق معانی پیچیده و خیال‌پردازی‌های بدیع و کاربرد استعارات دور از ذهن در میان شاعران سبک هندی خوش جای گرفت و در سیر تکاملی شعر زمان خود سهمی بسزا یافت. بااین‌همه، همه اشعار اسیر دارای ویژگی‌های سبک هندی نیست. در غزل‎هایی تتبع او از اشعار انوری و سعدی و حافظ و پیروی از آن بزرگان هویداست؛ چنان‌که در سروده‌ای با ذکر نام انوری، به استقبال قصیده او به مطلع:

ای مسلمانان فغان از جور چرخ چنبری

وز نفاق تیر و قصد ماه و سیر مشتری

رفته و گفته است:

ای نمک‎پرورده لعل تو شور دلبری

از رخت آیینه حیرت گلستان پری

یا در یک مثنوی، شعری از سعدی (به تعبیر او: بلبل شیراز) را تضمین کرده است:

کای به الحان ز همگنان ممتاز		نشنیدی ز بلبل شیراز
«عاشقان کشتگان معشوقند		برنیاید ز کشتگان آواز»

می‌توان گفت که اشعار اسیر، خاصه غزلیات او، در عین برخورداری از خصوصیات سبک هندی، به سبک عراقی نزدیک است..

از ویژگی‌های بارز قصاید اسیر، جلوه‌گری ارادت او به رسول اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) است. وی با سرودن اشعاری با ردیف «امیرالمؤمنین»، «یا علی مدد» و «علی بن ابی‎طالب»، نهایت حب و اشتیاق خود را به آن حضرت و اهل‎بیت نشان داده است؛ به عنوان شاهد، مطلع چند قصیده او نقل می‌شود:

کام‌بخش قطره و دریا امیرالمؤمنین		مطلب دنیا و ما فیها امیرالمؤمنین
مالک رقاب فتح و ظفر یا علی مدد		از پا فتاده‌ایم دگر یا علی مدد
اگر امروز اگر فردا علی بن ابی‎طالب		اگر دنیا اگر عقبی علی بن ابی‎طالب
چراغ و چشم رسول خدا امام حسین		چمن طراز دل مرتضی امام حسین

و نمونه‌ای دیگر از ارادت او به اهل‎بیت و معصومین:

از ثنای چارده معصوم پاک

خیمه در گلزار عرفان می‌زنم

.

از میان قالب‌های شعری که اسیر در آنها طبع‌آزمایی کرده، تسلط وی در غزل‎سرایی نمایان است. از جمله مشخصات غزلیات اسیر گرایش شاعر به استفاده از اوزان کوتاه و توجه به وحدت موضوع است. از ویژگی‌های قصاید او می‌توان به تجدید مطلع اشاره کرد. شاید به دلیل وجود همین ابیات مصرع، بتوان به قصیده بودن برخی اشعارش حکم کرد؛ زیرا درون‎مایه قصاید وی بیشتر عشقی است..

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در آغاز کتاب و فهارسی از قبیل: «فهرست‌واره صور بلاغی، مضامین شاعرانه و تعبیرات ادبی فلک در مجمر خورشید، عود و نافه»، «کسان»، «مکان‌ها» و «فهرست منابع و مآخذ» در پایان آن ذکر گردیده است.

در پاورقی‌ها آدرس و توضیح برخی مطالب ذکر شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه محقق.
2. شجاع کیهانی، جعفر، «اسیر شهرستانی و سبک شعر او»، به آدرس:

http://persianacademy.ir/UserFiles/File/NF/11/NF-11-08.pdf