النفس و الروح و شرح قواهما
| النفس و الروح و شرح قواهما | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | معصومی، محمدصغیر حسن (محقق) فخر رازی، محمد بن عمر (نویسنده) |
| ناشر | الابحاث الاسلامية |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1406 ق |
| چاپ | 1 |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
النفس و الروح و شرح قواهما، در موضوع علم اخلاق، به زبان عربى در قرن هفتم هجرى به دست امام فخرالدين محمد بن عمر رازى تأليف شده است. اين كتاب كه از كتب مهم در علم اخلاق است با استناد به آيات قرآنى و روايات نوشته شده است كه از ويژگى‌هاى اين كتاب مى‌توان به حساب آورد. فخر رازى در اين كتاب از احياء العلوم غزالى تأثير شايانى پذيرفته است.
ساختار و گزارش محتوا
ترتيب مباحث كتاب به اين صورت است كه اول اصول كلى علم اخلاق ذكر شده است، سپس به علاج بيمارى‌هاى نفس پرداخت شده است. فخر رازى در ابتداء قسم اول جايگاه انسان را در بين موجودات مشخص كرده است و مرتبۀ انسان را به عنوان موجودى كه داراى عقل و حكمت و طبيعت و شهوت مى‌باشد، تبيين نموده است.
وى ضمن بيان مقام ملائكه و حيوانات و اين كه وجود هر يك به چه شكلى است، حكمت خلقت انسان را مورد بررسى قرار داده است. وى خلقت انسان را دالّ بر كمال جود و رحمت الهى دانسته است. او وجود انسان را به جهات مختلف تقسيم كرده است.
فخر رازى روح انسان را موجودى غير ازلى و ابدى مى‌داند، برخلاف ديگر موجودات ممكن كه غير ازلى و غير ابدى هستند و برخلاف واجب‌الوجود كه ازلى و ابدى مى‌باشد.
ايشان ضمن بيان مراتب ارواح بشرى نفوس انسان‌ها را به سه قسم سابقون، اصحاب يمين و اصحاب شمال تقسيم كرده است.
بحث از ماهيت جوهر نفس مسئله‌اى است كه فخر رازى در آنجا با براهين به اثبات غيريّت نفس از بدن پرداخته است. وى احوال نفس را غير از احوال جسم شمرده و براى مدّعاى خود به دلائلى از قرآن كريم و روايات نبوى استناد مى‌كند.
ايشان معناى قلب را نيز بيان كرده و جايگاه آن را در وجود انسانى مشخص مى‌كند و اين كه وحى و تنزيلات الهى در قلب وارد مى‌شوند و ذكر و فهم نيز جايگاهشان قلب است و همچنين استحقاق جزا بر قلب است، زيرا طلب و سعى از قلب مى‌باشد. او رئيس اعضاء را قلب مى‌داند و ذكاوت و بلادت را به قلب نسبت مى‌دهد.
فخر رازى از لحاظ طبّى نيز به تشريح قلب پرداخته و با استناد به قول جالینوس رابطۀ قلب را با اعصاب و شرايين معيّن مى‌كند.
بيان قواى نفس و تقسيمات آن از جمله مسائلى است كه در كتاب النفس و الروح بدان پرداخت شده است. مؤلف در اين جا براى نفس قوۀ نباتيه، حيوانيّه و انسانيه را به ترتيب عنوان نموده و قواى زير مجموعۀ هر يك را بيان كرده است.
توضيح عبارات نفس، روح، قلب و نسبت هر يك از اين‌ها به جوهر نفس از ديگر مطالب مطرح شده، در اين كتاب است.
امام فخر رازى لذات نفس را اشرف و اكمل از لذات جسمى مى‌داند و براى مدعاى خود حجت‌هاى دهگانه‌اى را اقامه مى‌كند.
فخر رازى در قسم دوم كتاب، بيمارى‌هاى نفس را برشمرده و درمان هر يك را از طرق عقلى و نقلى متذكر مى‌گردد. حب مال اولين مشكلى است كه مؤلف براى نفس مطرح كرده است.
او معتقد است بايد مال را وسيله‌اى براى كسب سعادت روحانى قرار دهيم. وى تأمل در آيات و رواياتى كه ذمّ بخل مى‌كنند و تأمل در احوال بخلاء و انديشيدن به سرور و شادى كه سخاوت بر انسان دست مى‌دهد را از جمله روش‌هاى علاج بخل مى‌شمارد.
حب جاه از ديگر بيمارى‌هایى است كه فخر رازى بدان پرداخته و اسباب پيدايش آن را نيز بيان مى‌كند. او طلب جاه را به پنج قسم حرام، مكروه، مباح، مستحب و واجب تقسيم مى‌كند.
وى ريا را به عنوان آخرين بيمارى نفس شمرده و احكام آن را تبيين مى‌نمايد. او ريا را به عملى و قولى و همچنين به خفى و جلى تقسيم مى‌كند. وى در اين خصوص با موشكافى خاصى بحث را دنبال كرده و ابعاد گوناگون دور از ذهنى را براى ريا ترسيم مى‌كند كه حكايت از وسعت فكر و نظر مؤلف دارد.
نسخۀ حاضر
اين كتاب در يك جلد وزيرى در تهران و در سال 1364 هجرى شمسى مطابق با هشتصدمين سال درگذشت امام فخر رازى تجديد چاپ شده است. دكتر محمد صغير حسن معصومى تحقيق اين كتاب را عهده‌دار بوده است كه بيان تأليفات فخر رازى در علوم گوناگون با ذكر نام آنها و همچنين فهرست آيات قرآنى، احاديث نبوى، فهرست اعلام و فهرست مطالب ضميمۀ كتاب مى‌باشد.