فرهنگ‌نامه علوم قرآن (علوم و تألیفات)

‏فرهنگ‎نامه علوم قرآن (علوم و تألیفات)
پدیدآوران	اقبال، ابراهيم (نويسنده)
ناشر	مؤسسه انتشارات امير کبير. شرکت چاپ و نشر بين ‌الملل
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1385ش,
شابک	‎964-304-225-1
موضوع	قرآن - تحقيق قرآن - علوم قرآني قرآن - علوم قرآني - کتاب شناسي
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏Z‎‏ ‎‏7835‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏5‎‏الف‎‏7‏

فرهنگ‎نامه علوم قرآن (علوم و تألیفات) ، اثر ابراهیم اقبال، رساله دکتری ایشان با نام «سیر تطور علوم قرآن» است که در دانشگاه تهران، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، با راهنمایی و نظارت اساتید برجسته علوم قرآن، آقایان سید محمدباقر حجتی، محمدعلی مهدوی راد، منصور پهلوان و مجید معارف در مهرماه 1384، با رتبه عالی دفاع گردید و در سیزدهمین نمایشگاه بین‎المللی قرآن کریم به‎عنوان یکی از رساله‎های برگزیده سال، انتخاب شد.

دلیل نام‎گذاری

محتوای این اثر، تعریف، تقسیم، پیدایش، سیر، پیشرفت و فهرست تألیفات به‎عمل‎آمده در علوم قرآن است و ازآن‎رو که تعریف اصطلاحات مهم و فهرست تألیفات هر علم را در خود دارد، «فرهنگ‎نامه علوم قرآن» نام گرفت.

اهمیت اثر

این بررسی و پژوهش، سابقه و تاریخ هر علم را نشان می‎دهد و مسیر تحقیق را هموارتر می‎کند و دستیابی به منابع را آسان‎تر می‎سازد و امکان تحقیقات جدید را فراهم می‎کند و از تحقیقات تکراری، مانع می‎شود و از سویی به همگان این شناخت را می‎دهد که با در نظر گرفتن این آثار و افزودن کتاب‎های تفسیر و ترجمه قرآن و تألیفات انبوه علوم اسلامی و علوم ادبی و علوم نظری انسانی که سخت از قرآن اثر پذیرفته است، به عظمت و منزلت قرآن مجید، آگاه شوند.

ساختار

این اثر شامل یک مقدمه و متن در سه فصل است.

گزارش محتوا

مطالب مقدمه بعد از حمد و ثنای الهی در پنج بخشِ طرح مسئله، فرضیه، پیشینه، چکیده و یادآوری آمده است.

این نگاشته، فرهنگ و فهرست چندین تألیف را در خود دارد و افزون بر آن‎ها، صدها اثر از آثار معاصران و ایرانیان را شامل می‎شود. آمار ارائه‎شده در هر فصل و بخش، تنها بر اساس آثار فهرست شده است. در ترجمه آیات قرآن، از ترجمه محمدمهدی فولادوند استفاده شده. اسامی ناشران غالباً با نام عربی ذکر گردیده است. ملاک گردآوری تألیفات در تقسیم علوم قرآن، شامل آثاری در موضوع احکام قرآن، قصص و تفسیر نمی‎شود.

فصل اول با عنوان «تعریف و تقسیم علوم قرآن» در دو بخش است. در بخش اول تعریف علوم، قرآن و علوم قرآن در لغت و اصطلاح و موضوع و فایده آن مطرح شده است و در بخش دوم، تقسیم علوم قرآن با سیر تاریخی، سپس بر اساس تألیفات به‎عمل‎آمده مورد بحث قرار گرفته است.

نویسنده، تعریف علوم قرآن را چنین بیان کرده است: علوم قرآن، دانش‎هایی است که ابزار شناخت و بیان درست قرآن مجید را فراهم می‎آورد؛ خواه آن دانش‎ها، شناخت از کل قرآن باشد، مانند وحی، اعجاز و حدوث و قدم و خواه از بخش‎ها و جزئیات آن؛ این شناخت (جزئی) خواه بیشتر ناظر به الفاظ باشد، مانند قرائت، تجوید، رسم‎الخط و خواه ناظر به معانی الفاظ باشد، به‎سان واژه‎شناسی قرآن، محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ، تنزیل و تأویل، ظاهر و باطن و... خواه ارتباط اجزاء و کلمات باشد، مثل اعراب قرآن و اسلوب‎های بلاغی و گفتاری... و خواه بخش‎های بزرگ‎تر مورد نظر باشد، مثل شماره و ترتیب آیات و سور، تناسب آن‎ها، فضائل قرآن و سوره‎ها و آیه‎های آن و اسباب نزول. با داشتن این دانش‎ها، گذشته از ادا کردن درست قرآن، امکان شناخت صحیح از مراد خداوند در قرآن مجید و یا تفسیر آن فراهم می‎آید.

فصل دوم، با نام «تک علم‎ها و تک‎نگاری‎های علوم قرآن»، طولانی‎ترین فصل کتاب است. این نوشته در نه بخش به شرح ذیل مرتب ‎شده است: نزول قرآن، قرائات، جمع و کتابت و تقسیمات قرآن، اعراب قرآن، فضائل قرآن، واژه‎شناسی قرآن، محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ، اعجاز و بلاغت.

نحوه تنظیم مطالب در بخش‎های مذکور (بخش اول و دوم) به‎این‎ترتیب است: تعریف علم در لغت با استناد به کتاب‎های لغت کهن؛ تعریف اصطلاحی علم و عنوان قسمت‎های مرتبط با آن؛ یادکرد منابع آن علم به‎ترتیب تاریخی و الفبایی معاصران خصوصاً مباحث البرهان زرکشی و الإتقان سیوطی و دیگر آثار معروف و معاصر علوم قرآن در پاورقی‎ها؛ نحوه پیدایش هر علم و روش ساختن تأثیر مستقیم یا غیر مستقیم قرآن مجید در شکل‎گیری آن علم و کاربرد آن در قرآن؛ پیشگامان نگارش در هر علم و سیر وضعیت آثار و آمار تألیفات به‎ترتیب قرون و اشاره به آثار و دانشمندان مشهور هر قرن؛ ارائه فهرست تألیفات هر علم و در برخی بخش‎ها، آمار جداگانه هریک از قسمت‎های وابسته در دو بخش فهرست تاریخ تألیفات از آغاز تا پایان قرن سیزدهم قمری به‎ترتیب سال وفات مؤلفان و فهرست الفبایی تألیفات معاصران با ذکر مؤلف هر تألیف به‎ترتیب نام مشهور و دیگر مشخصات (همراه با ضبط اسامی) و سال وفات او و روشن ساختن وضعیت آن اثر درصورتی‎که در قالب نسخه خطی موجود است، ذکر نام کتابخانه و شماره ثبتی آن در صورت انتشار و چاپ، بیان محقق آن، مکان نشر، ناشر و سال انتشار و درصورتی‎که تنها ذکر نامی از آن به میان است اکتفا به معرفی نام و مؤلف و جهت اطلاع فراتر، در هریک از سه حالت مذکور، ارجاع در پاورقی به منابع ذکر آن اثر....

در فصل سوم، با اسم «مجموعه‎های علوم قرآن»، به بررسی پیدایش و پیشرفت اصطلاح علوم قرآن با استناد به مجموعه‎های آن پرداخته شده است. در این فصل گزارشی گذرا از وضعیت تألیفات به‎ترتیب قرون و تنها بر اساس آثار فهرست‎شده و سپس فهرست مجموعه‎های علوم قرآن در چهار بخش آمده است:

1. بخش اول، فهرست تألیفات با سیر تاریخی و ذکر چهل تألیف و مجموعه با موضوع علوم قرآن و بدون این عنوان و آثاری با نام علوم قرآن و بدون این مباحث و آثاری با نام و مباحث علوم قرآن (اصطلاحی) و معرفی مختصر بیشتر آثار موجود و دربردارنده این مباحث و عنوان مطالب موجود، ویژگی‎های آن، شرح‎ حال مؤلف، مکان و زمان نشر و جهت اطلاع بیشتر، ارجاع به پاورقی.
2. بخش دوم، فهرست تاریخی حدود بیست مقدمه تفسیر و مجموعه حدیثی با موضوع علوم قرآن.
3. بخش سوم، فهرست الفبایی آثار معاصران و اختصاصاً 10 مجموعه علوم قرآن و عنوان مباحث و ناشر آثار مهم.
4. بخش چهارم، فهرست الفبایی سی مجموعه تاریخ قرآن مختص به معاصران به‎شیوه بخش پیشین؛ با این توضیح که هرچند عنوان «تاریخ قرآن» معاصر و جدید است، اما مباحث عمده آن مانند نزول، کتابت و رسم‎الخط و تقسیمات قرآن و قرائات، مباحث اصلی مجموعه‎های علوم قرآن و عنوان بخش انبوهی از تک‎نگاری‎های آن از دیرباز تاکنون مطرح بوده است.

وضعیت کتاب

فهارس فنی در انتهای کتاب آمده است. پاورقی‎های پرشمار کتاب به ذکر مستندات مطالب اختصاص یافته است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.