زين الأخبار (تعریب)

زين الأخبار (تعریب)
پدیدآوران	گردیزی، عبدالحی بن ضحاک (نویسنده) زیدان‏، عفاف السید (تعريب)
ناشر	المجلس الأعلی للثقافة
مکان نشر	قاهره - مصر
سال نشر	2006 م
چاپ	1
شابک	‎977-437-108-9
موضوع	ایران - تاریخ - غزنویان، 351 - 582ق.
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏DSR‎‏ ‎‏770‎‏ ‎‏/‎‏گ‎‏4‎‏ز‎‏9
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

زين‌الاخبار يا تاريخ گرديزى، نوشته ابوسعيد عبدالحىّ بن ضحّاك بن محمود گرديزى، است كه با نام عربى و متن درى نوشته شده است. كتاب حاضر، كتاب تاريخى وى است كه در سال 442 هجرى به نام عزالدوله و زين‌المله عبدالرشيد بن محمود بن سبک تكين، سلطان عصر خويش به پايان رسانيد و نام آن را از زين‌المله بر گرفت و آن را زين‌الاخبار ناميد.

ساختار

گرديزى اثر خود را مانند ديگر موًرخان بر مبناى تاريخ عمومى نگاشته است؛ يعنى از آفرينش جهان تا روزگار خودش.

موًلف تاريخ پيشداديان و كيانيان و اشكانيان، اسكندر و ساسانيان را در چهار طبقه اول آورده است. بعدا به تشريح سيرت رسول‌الله(ص) و خلفاً پرداخته و اخبار امراى كشورمان: طاهريان، صفاريان و غزنويان را در باب اخبار خلفاً ملوك اسلام گردآورده است.

در پايان تمام طبقات شامل اعياد، رسوم و عنعنات وجشنهاى هندوان، ترسايان، روميان و غيره به نگارش گرفته شده است.

گزارش محتوا

زين الاخبار گرديزى را تا به حال چند تن از دانشمندان از هندى، ايرانى و افغانى در سال‌هاى مختلف دست به تصحيح و نشر زده‌اند كه آخرين آن‌ها تصحيح منظور ما است كه دكتر رحيم رضازاده ملك تصحيح كرده است.

آن چه را كه بايد درباره چند و چون چند دانشمندى كه پيش از دكتر ملك دست به تصحيح اين متن زده‌اند، دانست، دكتر ملك در مقدّمه عالمانه خود به آنان و معرفى كارشان در صفحات شانزده تا بيست پيش‌گفتار پرداخته است و نيز از صفحه بيست و دو همين پيش‌گفتار نسخى را كه از زين‌الاخبار شناسايى كرده‌اند، معرّفى كرده‌اند.

زين‌الاخبار يكى از كتاب‌هاى مهم تاريخ كشورمان در دوره غزنوى است. موًلف عبدالحى بن ضحاك گرديزى، مورخ بزرگ عهد غزنوى است. از زندگى ابتدايى و ايام صباوت موصوف اطلاعى دقيقى در دست نيست. اما از مطالعه اثرش كه همان "زين الاخبار" ناميده مى‌شود، چنين استنباط مى‌گردد كه با دانشمندان دربار غزنوى روابط نيك و عالمانه داشته است؛ از جمله با ابوريحان بيرونى.

به قول سيعد نفيسى، عبدالحى بن ضحاك گرديزى، زمانى كه از جشن‌ها و عيدهاى هندوان سخن مى‌راند، مى‌گويد كه آن مطالب را از ابوريحان محمد بن احمد بيرونى شنيده است. از اين كه هر دو دانشمند در غزنين هرات به سر مى‌بردند و شايد موًلف زين‌الاخبار از شاگردان ابوريحان بوده باشد.

ديده مى‌شود كه موًلف زين‌الاخبار با ابوريحان بيرونى محشور بوده و با يگديگر روابط علمى و دوستانه داشته‌اند. دانشمندان ديگر نيز در مورداش تبصره مى‌نمايد كه: ظاهرا گرديزى از شاگردان مورخ بزرگ اسلامى؛ يعنى ابوريحان بيرونى مؤلف آثارالباقيه بوده است. تا جايى كه ميرزا محمدخان قزوينى كتاب زين‌الاخبار را در تاريخ، آثار، اعياد، عادات، رسوم، انساب و معارف ملل ماضيه تا اندازه شبيه به آثار الباقيه ابوريحان بيرونى مى‌داند. ديده مى‌شود كه نزدیکى دو موًرخ و دانشمند دربار غزنوى چنان بود كه تاًثيرات علمى، ابوريحان در اثر گرديزى نمايان است.

عبدالحى حبيبى، در مورد گرديزى مى‌نگارد كه: "از شرح حال گرديزى متأسفانه چيزى نمى‌دانيم و در كتب ديگر ذكرى از او نيست. اگر مقدمه اين كتاب در دست مى‌بود. از روى آن گرديزى را خوب‌تر مى‌شناختيم، در حالى كه در بعضى موارد نام خود را به عبارت (فرازآورنده) اين كتاب ابوسيعد عبدالحى بن الضحاك ابن محمود گرديزى مى‌نويسد و چنين به نظر مى‌رسد كه در غزنه پايتخت آن وقت سكونت داشت و كتاب خود را در اين شهر نوشت و در اواخر زندگى استاد ابوريحان بيرونى (متوفى 440 هجرى 1048 ميلادى) با او ديدار كرده است.

زين‌الاخبار در زمان سلطنت عبدالرشيد بن مسعود بن محمود بن سبک تگين (444 441 هجرى 1950-1052 1049 ميلادى) در غزنه تاًليف شده باشد. زيرا در متن كتاب چند جاى نام سلطان عبدالرشيد را با دعاى "ام سلطان" ذكر كرده است و از اين بر مى‌آيد كه گرديزى كتاب خود را پيش از فتنه طغرل ختم كرده بود.

اين فتنه را كه در زمان عبدالرشيد صورت گرفت، چنين مى‌نگارد: طغرل از بندگان سلطان محمود و سپه‌سالار بود كه بعد از مرگ (مودود) در سال (444 هجرى 1052 ميلادى) از خراسان به غزنه آمد و سلطان عبدالرشيد را با يازده نفر شهزاده ديگر بكشت و چهل روز ملك راند و عاقبت الامر در غزنه به دست انوشتگين سلاحدار كشته شد. و موصوف به نام قوام‌الدوله ابوسعيد طغرل سكه زده كه قبلا سكه موصوف در موزيم كابل موجود بوده و به املاى طغريل نام او را نوشته‌اند.

درباره نام كتاب مى‌توان اظهار كرد كه از لقب سلطان عبدالرشيد گرفته شده است؛ يعنى "عزوالدوله و زين‌المله سيف الله عبدالرشيد" كه احتمالا زين‌الاخبار از زين‌المله گرفته شده باشد.

به گفتهً گرديزى كه خودش "فرازآورنده" گردآورنده زين‌الاخبار بوده است. بر علاوه مشاهدات و روايات دوستان خويش، از منابع مختلف جهت تدوين كتابش بهره گرفته است. و طورى كه خودش بيان داشته، وى محضر شريف دانشمند بزرگ ابوريحان بيرونى را درك كرده و از او مطالبى شنيده و از دو كتاب معروف بيرونى؛ يعنى تحقيق مال الهند و آثارالباقيه وى استفاده كرده است.

مأخذى كه گرديزى در اثر خود از آن استفاده كرده، از همه اول‌تر همانا، كتاب صورالاقاليم ابوزيد احمد بن سهل بلخى (235-323 هجرى 849-933 ميلادى) است و ثانيا از ممالك و مسالك ابن خردادبه تاًليف حدود (250هجرى 864 ميلادى) مى‌باشد كه در مباحثى مختلف از اين دو كتاب استفاده برده است.

چنانچه از فحواى اثر موصوف بر مى‌آيد، قطعاتى را از "ربع الدنيا" (توزيع الدنيا) ابن مقفغ (حدود 140 هجرى 757 ميلادى) برداشته است و مسالك و ممالك ابوعبدالله جيهانى را نيز ديده است و اقتباس‌هايى دارد.

ديده مى‌شود كه گرديزى از آثارى استفاده برده، كه امروز در دست ما نيست و مى‌توان آن را در زين‌الاخبار ملاحظه كرد. روى اين اصل اثر گرديزى ارزش بيشترى دارد.

گرديزى اثر خود را مانند ديگر مورخان بر مبناى تاريخ عمومى نگاشته است؛ يعنى از آفرينش جهان تا روزگار خودش. گرديزى اثرش را به سلطان عبدالرشيد (441-444 هجرى 1050-1053 ميلادى) اتحاف كرده است. اثرى گرديزى يگانه كتابى نيست با نام عربى و متن درى نوشته شده است، بلكه قبلا كتابى ديگر تحت عنوان "حدود العالم من المشرق والمغرب (نویسنده نامعلوم) " نيز با نام عربى و متن درى وجود داشت.

تاريخ گرديزى (زين الا خبار) تا همان زمان يگانه اثرى بود (بدون اثر بيرونى) كه مطالب اجتماعى اقوام و ملل مختلف در آن به تحقيق و پژوهش گرفته شد بود. با وجود آن كه جسته، جسته در تاريخ بيهقى نيز تلاش صورت گرفته تا اوضاع اجتماعى را بررسى كند. گرديزى در اين اثر روش بيرونى را سرمشق قرار داده، و بخشى از كتاب خود را بر مبناى اثر بيرونى بنگارد.

قسمت اول از كتاب تاريخ را به مسائل عمومى تاريخ ايران اختصاص داده و به سبک و شيوه تواريخ عمومى، تاريخ عالم را از اولين پادشاهان داستانى ايران آغاز كرده است.

قسمت دوم، كتاب گرديزى جنبه محلى به خود مى‌گيرد. و تاريخ سرزمين خراسان، از آغاز به بحث گذاشته مى‌شود كه البته همان جنبه اختصارى كه سبک و شيوه گرديزى است، در اين قسمت نيز مشاهده مى‌شود.

وى ضمن اشاره به فتح خراسان توسط مسلمين جدولى از امرايى كه توسط خلفا به اين ديار گسيل مى‌شدند، رسم نموده و به شرح آن پرداخته است. در اين قسمت پيرامون قيام ابومسلم در خراسان و همچنين حكومت مامون و پس از آن سلسله طاهريان درخراسان مطالبى يافت مى‌شود.

گرديزى از تاريخ صفويان به جهت آن كه تاريخ ايشان، به نوعى به وقايع خراسان مربوط مى‌شود، سخن رانده است. وى مطالب خويش را پيرامون اين سلسله تاريخى با عنوان (فتنه يعقوب بن الليث) ياد كرده است.

و ضمن اشاره به حكام ديگر اين سرزمين پيرامون چگونگى پيدايش سلسله سامانيان و تاريخ ايشان در آن سرزمين نسبت به فصول قبلى، مبسوطتر بحث كرده است.

وى بخش ديگر كتاب خويش را به اسباب پيدايش تواريخ رومى، عربى و فارسى و هند و اختلاف آن‌ها با يگديگر اختصاص داده و در ادامه آن جداولى از اعياد و روزهاى مهم و مذهبى مسلمانان و جهودان و ترسايان و مغان و هندوان رسم نموده و به شرح آ نها پرداخته است كه اطلاعات نسبتا خوبى در اين زمينه به محقق تاريخ عرضه مى‌دارد.

بخش آخر كتاب، پيرامون معارف و انساب اقوام مختلف مى‌باشد. فصلى از اين بخش به اصل و نسبت تركان و طوائف مختلف و فرهنگ و رسوم هر يك از اين طوائف و همچنين مناطق مسكونى آن‌ها در آسياى شرقى اختصاص يافته است. در فصل‌هاى جداگانه ديگرى از همين بخش معارف و انساب هندوان و روميان نيز مورد بحث قرار گرفته است.

وضعيت كتاب

اثرى گرانبها و حاوى فهرست‌هاى اشخاص، مكان‌هاى مختلف و موضوعاتى درباره تاريخ و فرهنگ ايران مى‌باشد. همچون آخرين پادشاهان سلسله ساسانى، تقويم معتضدى، جشن سده و.... مصحح اين كتاب كه با دقّت و وسواس بسيارى به تصحيح اين اثر همت گماشته، به نظريات جالبى درباره تشخيص متون كهن و يا شيوه به سامان رسانيدن يك متن كهن فارسى دست يافته است.

نخست قسمتى از فصل انساب و معارف تركان زين‌الاخبار را دانشمند روس بارتولد در كتاب كه به عنوان "شرح سفرى در آسياى مركزى به انديشه‌هاى علمى در سال (1311 هجرى 1893 ميلادى ويا 1312 هجرى 1894 ميلادى)" كه در پطرزبورگ با ترجمه روسى در سال (1315 هجرى 1897 ميلادى) چاپ وانتشار داد.

بعدا مستشرقِ از كشور هنگرى (مجارستان) به نام گزاكوون در سال(1321هجرى 1903 ميلادى) آن را با ترجمه زبان مجارى انتشار داد. بعد از آن بارتولد در كتاب خود "تركستان قبل از دوره مغول" مجلد اول، شامل متون عربى و درى قسمت‌هاى ديگر آن را كه مربوط به تاريخ خراسان است در سال (1316 هجرى 1897 ميلادى) در پطرزبورگ انتشار داد.

منابع مقاله

1. متن و مقدمه كتاب
2. كتاب ماه تاريخ و جغرافيا، اسفند 1277، شماره 17 نوشته صالح پرگارى.

وابسته‌ها

زين الأخبار