المنتخب من بعض الكتب الإسماعيلية

‏المنتخب من بعض الكتب الإسماعيلية
پدیدآوران	ایوانوف، ولادیمیر آلکسی یویچ (نويسنده) جمال‌الدين، صباح (مقدمه‎نويس) مير احمد، عمار (مصحح)
عنوان‌های دیگر	المنتخب من بعض کتب الإسماعيلية
ناشر	الوراق للنشر
مکان نشر	عراق - بغداد
سال نشر	مجلد1: 2011م,
موضوع	اسماعيليه - عقايد - متون قديمي تا قرن 14 اسماعيليه - عقايد - مجموعه ها ايران - تاريخ - اسماعيليان، 483 - 654ق.
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏BP‎‏ ‎‏215‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏9‎‏م‎‏8

المنتخب من بعض الكتب الإسماعيلية، نوشته مستشرق روسی ولادیمیر آلکسی یویچ ایوانف (متوفی 1348ش)، حاوی بخش‎هایی از هفت کتاب فرقه اسماعیلیه در معرفی عقاید و تفکرات آنهاست. تحقیق و پاورقی‎های کتاب به قلم عمار میر احمد و مقدمه نیز به قلم جمال‎الدین صباح نوشته شده است.

ساختار

کتاب، با مقدمه صباح آغاز شده است. متن اثر مشتمل بر بخش‎هایی از کتاب‎های «شرح الأخبار»، «غاية المواليد»، «افتتاح الدعوة»، «زهر المعاني»، «أسرار النطقاء» و «المجالس» است.

گزارش محتوا

جمال‎الدین صباح در مقدمه کتاب به انحرافات راه‎یافته در مذاهب و ادیان آسمانی اشاره و تأکید می‎کند که بیشتر مذاهب در همه ادیان زنده ادعا می‎کنند که اهل حق و بر راه راست و همان دینی هستند که پیامبرشان آورده است. به گفته او در کتب حدیثی شیعه و سنی احادیثی وارد شده که از سوی خدا و پیامبرانش صادر نشده و ناقص‎ترین عقل‎ها نیز آن را نمی‎پذیرد. فلسفه یونانی و هندی نیز در ایجاد مذاهب و فرق فراوانی در ادیان آسمانی سه‎گانه تأثیر گذارده و محققی که کاوشگر در پیدایش مذاهب باطنی در ادیان آسمانی است، از وسعت ورود افکار بشری قدیم در ادیان آسمانی متعجب می‎شود.

محقق اثر همچنین با اشاره به فرق حروفیه، بابیه، بهائیه و دروزیه، وارد موضوع اصلی کتاب، یعنی فرقه اسماعیلیه شده و این فرقه را منتصب به اسماعیل بن جعفر صادق، فرزند امام جعفر صادق(ع) می‎داند. اسماعیلیه معتقدند که امام جعفر صادق(ع)، اسماعیل را از ترس آنکه توسط عباسیون کشته شود مخفی نمود؛ درحالی‎که مورخین معتقدند که او در زمان حیات پدرش وفات یافت؛ حتی پدرش جسمش را در مکانی عمومی بر مردم عرضه نمود. درعین‎حال اسماعیلیان اسماعیل را هفتمین امام دانسته و رقم هفت را «عدد کامل» می‎دانند؛ همان‎ گونه که یهود این عدد را مقدس می‎دانند و اگر این عدد را در تمدن‎های قدیم و جدید و در دیگر ادیان بررسی کنیم متعجب می‎شویم‎.

اساس تقسیمات اسماعیلیه بر مبنای عدد است. اسماعیلیان زمین را به دوازده جزیره، مطابق دوازده ماه سال تقسیم کرده‎اند و برای هر جزیره یک داعی قرار داده‎اند که «حجت» نام دارد. هر حجتی دارای 30 داعی که «نقیب» نام دارند، است و عدد آنها برابر روزهای ماه است. هر نقیب برابر ساعات روز 24 داعی دارد که هرکدام «مُکاسر» نامیده می‎شود و...‎.

نویسنده در انتهای مقدمه کتاب با نگاهی مختصر به تفکرات اخوان الصفا و اشاره به استفاده این گروه از فلسفه در تأویل آیات و احادیث اشاره کرده است‎.

پیرامون آشنایی با برخی آثار اسماعیه به نکاتی پیرامون آنها اشاره می‎شود:

1. جزء پانزده از کتاب شرح اخبار: این بخش از کتاب با ذکر روایتی که ابوبصیر از امام جعفر صادق(ع) نقل کرده، آغاز شده است: «اسلام غریبانه آغاز شد و در آینده نیز غریب خواهد شد، چنان‎که بود، پس خوشا به حال غریبان». پس از آن نویسنده توضیح داده که این حدیث معروفی است که راویان بسیاری از شیعه و سنی آن را از رسول‎الله(ص) روایت کرده‎اند. امام جعفر صادق(ع) نیز این روایت را حکایت کرده که از اسنادش به وی خودداری شده است‎.

   در ادامه این کتاب به 48 روایت دیگر در رابطه با قیام امام مهدی(عج)، از جمله روایتی از سلمان فارسی اشاره شده که آن حضرت کشنده ستمگران و زنادقه است و توبه آنها یا جزیه از آنها پذیرفته نمی‎شود‎.

2. جزء چهارم از کتاب غاية المواليد: در این کتاب تاریخچه‎ مختصری از امامت و وصایت اسماعیلیان ذکر شده است. حضور اسماعیلیان در یمن که با حضور داعی فاطمی حسن بن فرج بن حوشب (م 303ق)، معروف به منصور آغاز گردید و انتشار آن به مغرب توسط ابوعبدالله شیعی از دیگر مطالب این کتاب است. ابتدای کتاب «افتتاح الدعوة» قاضی نعمان اندیشمند فاطمی نیز مؤید آغاز دعوت کلی فاطمیان از یمن است‎.
3. بخشی از کتاب افتتاح الدعوة: افتتاح الدعوة، یکی از مصادر مهم تاریخ فاطمیان است. فرحات‎ دشراوی‎ در مقدمه افتتاح الدعوة می‎گوید: «برایم روشن است که افتتاح مهم‎ترین و اصلی‎ترین منبع برای شناخت وضعیت فاطمیان در مغرب است؛ کلید فهم مجهولات تاریخی فاطمیان در سرزمین ما و روشنگر حقیقت‎ دعوت‎ آنان و نمایانگر نور تمدّنی است که در عهد آنان جلوه‎گر شده است». «افتتاح نص اصلی روایت تاریخ مربوط به پیدایش دعوت فاطمیان در مغرب است؛ یعنی مأخذ عمده‎ای که‎ دیگر‎ نقل‎های مربوط به قرون چهارگانه پنجم، ششم، هفتم و هشتم هجری از آن نشأت گرفته‎اند»‎.

   در این قسمت نیز بخش‎هایی از دعوت فاطمیان ذکر شده که عبارت است از خروج مهدی به‎سوی سجلماسه. از بعضی منابع به‎ دست‎ می‎آید که سفر عبیدالله مهدی به‎همراه یک قافله تجاری به سجلماسه، یک حرکت‎ تصادفی‎ و یا صرفاً برای فرار از‎ بنی‎عباس‎ و دیگر مخالفان‎ نبوده‎ است‎. احتمال دارد وی می‎خواست‎ ضمن پیشبرد دعوت اسماعیلیه در آن ناحیه به شناسایی راه‎های به دست آوردن طلا بپردازد‎. سجلماسه‎ در منتهی‎الیه جاده‎ای بود که از‎ صحرا‎ می‎گذشت‎؛ ازاین‎رو‎، تجار‎ بسیاری از شام، عراق، اندلس و مغرب در آنجا مقیم بودند. فردی که در سجلماسه ساکن می‎شد، به‎آسانی می‎توانست با شهرهای اطراف ارتباط برقرار کند. عبیدالله که‎ از موقعیت تجاری شهر آگاه بود، همراه فرزندش القائم در هیئت و زی تجار در آنجا اقامت گزید و از آنجا با ابوعبدالله شیعی در ارتباط بود. در واقع سکونت‎ او‎ در سجلماسه موجب شد که قیام فاطمیان از دو نقطه هم‎زمان پیگیری شود: ابوعبدالله در افریقیه و عبیدالله مهدی در مغرب الاقصی. عبیدالله مهدی در تماس با تجار عملاً زمینه‎ گسترش‎ دعوت را در نقاط مختلف مغرب و افریقیه فراهم می‎کرد. از طرف دیگر داعیان همراه کاروان‎های تجاری به این شهر می‎آمدند و با او تماس‎ می‎گرفتند‎ و دستورهای لازم را از او‎ کسب‎ می‎کردند‎.

4. باب هفده از کتاب زهر المعاني: نویسنده در ابتدای این باب به موضوع وفات اسماعیل فرزند امام جعفر صادق(ع) اشاره کرده و تصریح می‎کند که آن حضرت تا سه روز هر فردی از بنی‎هاشم را که برای عرض تسلیت و عزا بر جسد اسماعیل حاضر می‎شد، بر وفات او شاهد می‎گرفت. پس از سه روز آن حضرت امر به حمل او به‎سوی قبر داد و پوشش از صورت اسماعیل برداشت و به کسانی که حاضر بودند گفت: آیا این فرزندم اسماعیل نیست؟ همه گفتند: بله. پس شهادت آنها بر این مطلب را تجدید کرد و سپس او را دفن کرد. با این اوصاف نویسنده به ظهور اسماعیل پس از آن در بصره و روی آوردن مردم به‎سوی او اشاره می‎کند؛ درحالی‎که می‎گفتند: این اسماعیل بن جعفر است که زنده شده است. تا اینکه اسماعیل بر پیرمردی که در دکان خود نشسته بود گذشت و او که یکی از شیعیان و موالیان پدرش بود، به او گفت: ای فرزند دختر رسول دستم را بگیر؛ خداوند دستت را بگیرد. او به‎سوی پیرمرد رفت و پشت او را با دست مبارکش مسح کرد، پشت پیرمرد راست و بیماری‎اش درمان شد و مردم شاهد بر این موضوع بودند. سپس غایب شد‎.

   نویسنده سپس در بخش دیگری سعی دارد با استناد به حدیث ثقلین و آیات قرآن، امامت اسماعیل را اثبات نماید‎.

5. کتاب أسرار النطقاء جعفر بن منصور الیمن: این کتاب در شرح‎ حال انبیای ناطق از آدم(ع) تا محمد(ص) و تأویلات باطنى قصص قرآن و تورات است‎.

   هدف اصلى کتاب، اثبات امامت اسماعیل بن جعفر است؛ لذا با ذکر امامت اسماعیل آغاز شده است. نویسنده فاطمی در بخشی از این اثر با ذکر ادله و اتهامات واهیِ مخالف با آیات قرآن کریم، در امامت امام جواد(ع) در پنج سالگی تشکیک کرده است‎.

6. مجلس یک‎صدوهفده از کتاب مجالس سیدنا حاتم بن ابراهیم حامدی: حاتم بن ابراهیم (متوفی 596ق)، سومین داعى مطلق طیبى یمن و از سیاست‎مداران فاضل و ادب‎آموخته است که در سال ۵۵۷ق،‎ جانشین پدرش ابراهیم حامدى شد. مجالس سیدنا حاتم بن ابراهیم حامدى شامل ۵۲ مجلس است که اولین آن مجلس هفتادوهفتم است و مجالس پیشین موجود نیست. عمده مجالس پیرامون شخصیت على بن ابی‎طالب(ع) ایراد شده است. در این اثر از مجلس 117 کتاب ذکر شده است‎.

وضعیت کتاب

مراجع و فهارس اعلام، اماکن و قبائل و جماعات در انتهای کتاب ذکر شده است. فهرست مختصر مطالب نیز در ابتدای کتاب آمده است.

در پاورقی‎های کتاب، آدرس آیات و روایات، اختلاف نسخ و برخی توضیحات ذکر شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. جان‎احمدی، فاطمه، «داعیان حکومت‎گر صلیحی در یمن»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: علوم انسانی دانشگاه الزهرا(س)، تابستان 1385، شماره 59، صفحه 33 تا 56، به آدرس اینترنتی:

   http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/820948

3. جوان آراسته، امیر، «قاضی نعمان و مذهب او»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: هفت آسمان، بهار و تابستان 1380، شماره 9 و 10، صفحه 47 تا 82، به آدرس اینترنتی:

   http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/142338

4. چلونگر، محمدعلی، «موقعیت تجاری افریقیه و مغرب و نقش آن در تأسیس خلافت فاطمی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: تاریخ اسلام، بهار 1381، شماره 9، صفحه 47 تا 66، به آدرس اینترنتی:

   http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/88460

5. بهمن‎پور، محمدسعید، «اسماعیلیه از گذشته تا حال»، تهران، انتشارات فرهنگ مکتوب، 1386.