المحكم و المتشابه في القرآن

المحكم و المتشابه في القرآن
پدیدآوران	شعيب، حسيب عبدالحليم (نويسنده)
ناشر	دار الکاتب العربي
مکان نشر	لبنان - بيروت
چاپ	1
موضوع	قرآن - متشابهات و محکمات
زبان	عربي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‎‏BP‎‏ ‎‏85‎‏/‎‏1‎‏ ‎‏/‎‏ش‎‏7‎‏م‎‏3

المحكم و المتشابه في القرآن اثر حسیب عبدالحلیم شعیب، در رابطه با یکی از مسائل مهم علوم قرآنی با عنوان محکم و متشابه و مباحث مرتبط با آن، به زبان عربی تألیف شده است.

ساختار

کتاب مشتمل بر یک مقدمه، پنج باب و یک خاتمه است. هر یک از ابواب نیز مشتمل بر فصولی است. شیوه تحلیلی نویسنده مبتنی بر تحلیل معلومات مصادر و مراجع است. او از منابع مختلفی استفاده کرده است؛ اما همان‌گونه که خود گفته در زمینه تفسیر بر سه اثر: جامع البیان طبری (که بیشتر موردتوجه اهل سنت بوده)؛ مجمع‌البیان طبرسی (که شیعه امامیه از آن استفاده کرده) و کشاف زمخشری (که دیدگاه معتزله را بیان کرده) تمرکز داشته است.، در رابطه به با علوم قرآن نیز بیشتر از «الإتقان سیوطی»؛ «البرهان في علوم القرآن» زرکشی و «مناهل العرفان في علوم القرآن» زرقانی بهره گرفته است..

گزارش محتوا

در طلیعه کتاب، آیه 7 سوره آل‌عمران که مهم‌ترین آیه قرآن کریم در موضوع محکم و متشابه است، ذکر شده است. پس‌ازآن ابیاتی از قصیده مؤلف اشاره شده که در بیت اول آن قرآن کریم برطرف‌کننده ظلمت جهل خوانده شده است..

در ابتدای مباحث کتاب، به شیوه علمی، پیشینه بحث و آثاری که در این زمینه نوشته نام برده شده است. نویسنده ابتدا این نکته را متذکر می‌شود که حتی یک کتاب با عنوان «محکم و متشابه در قرآن» نیافته است؛ بلکه هیچ‌یک از علما مطلقاً به موضوع محکم نپرداخته‌اند بلکه درباره متشابه تعدادی آثار دارند. اولین کسی که در این موضوع قلم زده کسائی بوده که «متشابه القرآن» را نوشته است. پس از او ابن قتیبه «المتشابه من الحدیث و القرآن» را نوشت. سید رضی «حقائق التأويل في متشابه التنزيل» و ثعالبی کتاب «المتشابه» و دیگران آثاری نوشتند. ابن لبنان (متوفی 749ق) آخرین کسی است که «رد المتشابهات من الآیات إلی المحكمات» را نوشت. نویسنده مجدداً تأکید می‌کند که همچنان که می‌بینیم این آثار تطابق کاملی بر موضوع بحث ندارد و بلکه بر بخشی از آن یعنی متشابه تطبیق دارد. بیشتر این آثار چاپ نشده و مخطوطات پراکنده‌ای در اماکن متعددی هستند. باب اول در دو فصل نوشته شده است؛ در فصل اول معنای محکم و متشابه در لغت و قرآن تشریح شده است. سپس گفته‌های علمای مسلمان در تعریف محکم و متشابه ذکر شده است. در فصل دوم ابتدا موضوع تأویل در لغت و قرآن بررسی شده است. سپس تأویل متشابه در قرآن و آگاهان به تأویل که راسخون در علم هستند معرفی شده‌اند. در باب دوم طی دو فصل شبهه تناقض و اختلاف در قرآن کریم مطرح شده است. ابتدا آیاتی که برخی، از آن‌ها وجود تناقض و اختلاف در قرآن را برداشت کرده‌اند ذکر شده و سپس در فصل دوم، هجده مورد از اسبابی که سبب اختلاف در تفسیر قرآن شده‌اند مطرح شده است؛ یکی از این موارد اختلافی موضوع «ذوی‌القربی» است. خداوند در آیات فراوانی از قرآن کریم مؤمنین را به مودت نسبت به ذوی القربی توصیه کرده است. نویسنده با ذکر آیاتی در این زمینه به آیه 23 سوره شوری اشاره کرده: «قُلْ لاَ أَسْأَلُکُمْ عَلَیهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَى»: بگو: «به ازاى آن [رسالت] پاداشى از شما خواستار نیستم، مگر دوستى درباره خویشاوندان»؛ سپس احتمال می‌دهد که مراد از این آیه نزدیکان پیامبر(ص) باشد؛ همچنان که طبرسی از ابا جعفر امام شیعیان روایت کرده است. او اگرچه نظر مخالف طبری در این رابطه را مقدم می‌دارد اما تفسیر مذکور را مطابق نظر علی بن حسین [امام زین‌العابدین(ع)] سعید بن جبیر، عمرو بن شعیب و اباعبدالله [امام صادق(ع)] می‌داند و از ابن عباس نقل می‌کند که رسول‌الله(ص) در پاسخ به سؤال از کسانی که امر به مودتشان شده فرمود: «علی و فاطمه و فرزندانشان».

در باب سوم موضوع ناسخ و منسوخ در قرآن مورد بحث قرار گرفته است. نویسنده این مبحث را در چهار فصل، در رابطه با عبادات، مواریث، ازدواج و طلاق و قتال مورد بررسی قرار داده است. وی در ابتدای بخش عبادات به تعریف اصطلاح پرداخته است: نسخ در اصطلاح رفع و لغو یک حکم شرعی به دلیل شرعی متأخر از آن است. حکم لغو شده را «منسوخ»، دلیل لغو کننده را «ناسخ» و لغو حکم را «نسخ» می‌گویند. او همچنین به این نکته نیز اشاره می‌کند که علمای اسلامی آیات ناسخ را محکمات و آیات منسوخ را متشابهات می‌دانند و پیرامون نسخ یا محکم بودن بسیاری از آیات اختلاف نظر دارند.

در چهارمین باب، به حروف مقطعه و آیات صفات و نظرات اهل سنت و معتزله و شیعه در رابطه با آن پرداخته شده است. علما در تفسیر حروف مقطعه ابتدای سور نظرات مختلفی دارند. برخی این حروف را از متشابهاتی دانسته‌اند که علم آن اختصاص به خداوند دارد. برخی هم تفاسیری را برای این حروف ذکر کرده‌اند که نویسنده نه تفسیر را با ذکر شواهد گرد آورده است. اکثر محققین اهل سنت حروف مقطعه را اسامی سوره‌ها دانسته‌اند. برخی هم آن‌ها را فواتح سور یا قسم‌های الهی یا برای ساکت کردن کفار دانسته‌اند؛ چراکه آن‌ها با شنیدن مطلب غریبی ساکت می‌شدند و در معنای آن تفکر می‌کردند.

در باب پنجم به تفکیک آیات جبر نزد اهل سنت، معتزله و شیعه در سه فصل مورد بررسی قرار گرفته است. در فصل سوم چنین می‌خوانیم: شیعه و معتزله متفقند که آیات جبر از متشابهات قرآن است؛ به خاطر همین آن را بر ظاهرش حمل نمی‌کنند بلکه در بیشتر اوقات اصرار بر تأویل آن به آیات محکم قرآن دارند. در پایان این باب از کتاب شش فایده برای وجود متشابهات در قرآن ذکر شده است..

در خاتمه کتاب، نتایج بحث در موضوع محکم و متشابه در قرآن مطرح شده است. معنی محکم و متشابه، تأویل و اقسام متشابه، عصمت انبیاء و ناسخ و منسوخ از جمله عناوین خاتمه است..

وضعیت کتاب

فهرست مراجع و محتویات کتاب در انتهای کتاب ارائه شده است. آدرس و مستندات مطالب با ذکر جلد و صفحه در پاورقی‌های کتاب ذکر شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.

وابسته‌ها

رد المتشابه الی المحكم من الآيات القرآنية و الأحاديث الشريفة