مصباح الحرمين
| نام کتاب | مصباح الحرمین |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | طباطبایی، جواد (محقق)
شکوئی، عبدالجبار بن زین‌العابدین (نويسنده) |
| زبان | فارسی |
| کد کنگره | BP 188/8 /س8م6 |
| موضوع | حج - احادیث
حج - قربانی |
| ناشر | مشعر |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1384 ش |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE3828AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
مصباح الحرمين، تأليف مولى عبدالجبار بن زين‌العابدين شكويى، با تحقيق سيد جواد طباطبايى، كتابى است كه در آن، نويسنده به بيان مناسك و اعمال واجب و يا مستحب مربوط به سفر حج پرداخته و ضمن نقل اسرار و تاريخچه آن اعمال، حكايت‌هايى تاريخى و مطالبى آموزنده و اخلاقى را در آن گرد آورده است.
كتاب به زبان فارسى، در سال 1321ق، تأليف شده است[۱]
اين كتاب را مى‌توان تاريخ‌نگار حرمين دانست كه نه‌تنها طالبان علم و دانش از آن بهره‌مند مى‌گردند، بلكه براى زائران و كسانى هم كه هنوز به اين سفر معنوى مشرف نشده‌اند نيز مفيد است[۲]
مرحوم علامه شيخ آقابزرگ طهرانى در كتاب «الذريعة»، درباره اين كتاب و مؤلف آن چنين نگاشته است: «مصباح الحرمين للمولى عبدالجبار بن زين‌العابدين الشكوئي، أوله: «الحمد لله الذي عظم شعائر الإسلام». فرغ منه 1321 و فيه تمام أعمال المدينة و المكة المعظمة، طبع في 1327».
شايان ذكر است كه عبارت «و فيه تمام أعمال...»، در بيان علامه، مؤيد كامل بودن كتاب در موضوع آن است.
شيخ محمدحسن بكائى، از نويسندگان معاصر در «كتابنامه حج»، ضمن نقل مختصرى از مشخصات آن، چنين نوشته است: «تمام اعمال مدينه و مكه در اين كتاب بيان شده است»[۳]
ساختار
كتاب با دو مقدمه از محقق و نويسنده آغاز و مطالب در قالب سه بخش اساسى مرتب شده است.
گزارش محتوا
در مقدمه محقق، ابتدا توضيحات مفيد و ارزشمندى پيرامون كتاب ارائه گرديده و سپس، به زندگى‌نامه نويسنده، زمان تأليف و انتشار كتاب و نيز روش تصحيح و تحقيق آن، اشاره گرديده است[۴]
در مقدمه كوتاه نويسنده، به موضوع كتاب، اشاره شده است[۵]
بخش اول، درباره مكه مكرمه و زيارتگاه‌ها و عبادت‌هاى مخصوص به آن شهر و حومه آن است. بخش دوم به همين ترتيب راجع به شهر مدينه منوره و زيارتگاه‌هاى آن شهر و مختصرى از زيارتگاه‌هاى شام و فلسطين و تاريخ آن ديار و بخش سوم و پايانى، تطبيق و مقايسه‌اى است كه مؤلف بين مكه و اعمال حج با امام حسين(ع) و وقايع عاشورا انجام داده است. اين بخش نيز به نوبه خود حاوى مطالبى خواندنى و قابل تفكر و تأمل است[۶]
مؤلف در تحرير كتاب، صنايع و ظرافت‌هاى خاصى را به كار برده است كه باعث شده اين اثر در مقايسه با برخى از آثار موجود درباره تاريخ حرمين شريفين، امتيازات خاص و برترى‌هاى ويژه‌اى داشته باشد، به‌عنوان نمونه در اين كتاب:
- مطالب و مندرجات عمدتا بر اساس روايات اهل‌بيت(ع) نقل شده‌اند.
- جهت جلوگيرى از تشويش ذهن، از ذكر سلسله روايان احاديث پرهيز شده است.
- حتى‌المقدور از ذكر روايات تكرارى و مشابه در موضوع واحد پرهيز شده است.
- براى جلوگيرى از ملال و خستگى خواننده و گوناگونى مطالب، در بعضى موارد، لطيفه‌ها و اشعارى مرتبط با موضوع‌هاى مطرح‌شده درج شده است.
- شيوه نگارش، غالبا به‌گونه‌اى «همه‌فهم» است و مطالب آن، قابل استفاده براى همه طبقات؛ البته در مواردى هم بنا به مقتضاى متن، گريزى به نكات دقيق ديده مى‌شود كه بر ارزش كتاب افزوده است[۷]
در انتهاى كتاب و بعد از پايان بخش سوم، مؤلف، زيارت‌نامه‌هايى را با اين عبارت ضميمه نموده است: «تمام شد كتاب مصباح الحرمين، بعد از آن شروع نموديم به زيارت‌هايى كه در مشاهد مشرفه خوانده [مى] شود»[۸]
از جمله ويژگى‌هاى كتاب كه به ارزش و اعتبار آن افزوده است، تحقيق و تحصحيح خوب و منقح آن مى‌باشد. مصحح، سعى نموده است تا متن را از غلطهاى چاپى و غير آن عارى سازد. اين اغلاط با استفاده از منابع مورد استفاده تصحيح شده است و در صورت لزوم در پاورقى با قيد «عبارت متن «...».م.» به آنها اشاره شده است. در موارد معدودى نيز لازم بوده كه عبارت متن تعويض گردد؛ در چنين مواردى، تشخيص داده شده است كه ضمن رعايت اصل امانت‌دارى، به مفهوم متن اصلى هيچ خللى وارد نمى‌شود و عبارت نهايى زيباتر و يا قابل‌فهم‌تر خواهد بود. در مورد عبارت‌ها يا واژه‌هايى كه به متن اصلى افزوده شده است، عبارت‌هاى افزوده‌شده، همچنان‌كه معمول است درون علامت [] قرار گرفته؛ اين افزوده‌ها، يا براى روشن‌تر شدن مفهوم متن بوده و يا به جهت تصحيح و تكميل متن با استفاده از منابع. اما واژه‌هايى كه داراى رسم‌الخط و شيوه كتابت مختلف و گوناگون هستند، سعى شده است كه به شيوه زمان حاضر كتابت شوند؛ به‌عنوان نمونه «خاموش» به‌جاى «خواموش»، «حيات» به‌جاى «حيوة»، «برخاستن» به‌جاى «برخواستن»، «خاتون» به‌جاى «خواتون»، «خاطر» به‌جاى «خواطر» و... كتابت گرديده است[۹]
چون اثر حاضر، كتابى عبادى و دينى است و بيشتر مطالب آن مأخوذ از روايات و احاديث و كتاب‌هاى فقهى و تاريخ اسلام و حديث مى‌باشد، بنابراين مهم‌ترين كار در تهيه اثر حاضر، يافتن منابع اين مطالب بود كه اين كار، با مورد استفاده قرار دادن بيش از دويست و پنجاه عنوان كتاب، از مصادر مختلف روايى و تاريخى انجام پذيرفته است؛ نام اين منابع معمولا در پاورقى‌ها به‌طور اختصار و در پايان كتاب به‌طور مشروح نقل شده است[۱۰]
وضعيت كتاب
در تصحيح كتاب سعى شده است كه منابع مطالب و روايات موجود در متن، در پاورقى درج گردد، اما چون مؤلف در بسيارى از موارد با تلفيق رواياتى بسيار به ذكر و شرح يك مبحث پرداخته است، كار تحقيق به‌صورت‌هايى متفاوت در پاورقى به چشم مى‌خورد:
- اگر روايت يا مطالب نقل‌شده در متن اصلى، با روايات يا مطالب به‌دست‌آمده در منابع مورد استفاده، هيچ تغييرى نداشت، در پاورقى فقط به ذكر نام منابع اكتفا شده است.
- جايى كه مطالب متن با مطالب منابع، تفاوتى اندك داشته و مفهوم كلى تطبيق داشته است، در پاورقى توسط عبارت «با تغيير اندك» به آن اشاره شده و اگر تفاوت و تغيير محسوسى در مطالب ديده شده، بسته به مقدار تغييرات، عبارت‌هاى «با تغييرات»، «با تغييرات زياد» و هنگامى كه علاوه بر مطالب متن، مطالبى اضافى در منابع ديده شده، عبارت «با اضافات» يا «با تغييرات و اضافات» در پاورقى استفاده شده است.
- در مواردى كه مصحح نتوانسته است مطالب متن را در منابع مورد استفاده بيابد، ذيل مطلب متن، هيچ‌گونه پاورقى درج نشده؛ به‌عبارت‌ديگر اگر مطلبى در متن ديده شود كه در پاورقى منبعى براى آن نقل نشده، نشانگر آن است كه مصحح نتوانسته است نشانى از آن در منابع مورد استفاده‌اش بيابد.
- در مورد واژه‌ها يا عبارت‌هايى از متن كه نياز به توضيح داشته‌اند، توضيح پيرامون آنها در پاورقى درج شده است. اين توضيحات غالبا مأخوذ از «لغت‌نامه دهخدا» است كه در پاورقى‌ها به‌طور اختصار با «لغت‌نامه» نشان داده شده. نام مآخذ ديگر مورد استفاده در توضيح واژگان، به‌طور كامل يا مختصر نقل شده است. ترجمه بعضى از جملات عربى و توضيح برخى عبارات تركيبى توسط مصحح انجام شده؛ اين موارد در پاورقى با علامت (م.) تمييز داده مى‌شود[۱۱]
قسمت‌هاى اندكى از اصل كتاب به‌طور پراكنده و بخش مربوط به تاريخ شام و فلسطين و فصل آخر كه مربوط به مقايسه مكه و امام حسين(ع) است، جهت اختصار و كم نمودن حجم كتاب، از اين نسخه حذف شده است، تا به‌طور مستقل منتشر گردد[۱۲]
فهرست مطالب و منابع و مآخذ، در انتهاى كتاب آمده است.
پانويس
منابع مقاله
مقدمه و متن كتاب.