حاشية شرائع الإسلام
| نام کتاب | حاشیة شرائع الإسلام |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام. حاشیه |
| پدیدآورندگان | پژوهشگاه علوم وفرهنگ اسلامی(دفتر تبلیغات اسلامی) (محقق)
شهید ثانی، زینالدین بن علی (نويسنده) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BP 182 /م3 ش4035 |
| موضوع | فقه جعفری - قرن 7ق.
حلی، جعفر بن حسن، 602 - 676ق. شرایع الاسلام فی مسایل الحلال و الحرام - نقد و تفسیر |
| ناشر | ب‍وس‍ت‍ان کتاب قم (مرکز النشر التابع لم‍ک‍ت‍ب الإع‍لام الإس‍لامي) |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1380 هـ.ش یا 1422 هـ.ق |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE116AUTOMATIONCODE |
حاشية شرائع الإسلام نوشته شيخ زين‌الدين بن على عاملى(قدس‌سره) معروف به شهيد ثانى
كتاب شرائع الإسلام از مهمترين، مرتبترين و جامعترين متون فقهى به حساب می‌آید، چرا كه محقق حلى در اين كتاب لب مطالب كتاب نهايه شيخ را كه طبق مضامين اخبار است آورده. و به مطالب دو كتاب مبسوط و خلاف شيخ نيز كه در جامعيت فروع در راستاى كتب عامه است پرداخته است. او اول كسى است كه كتب فقهى را به ترتيب كتب متأخرين درآورده.
از ويژگيهاى اين كتاب می‌توان به اين امور اشاره كرد: روش روان، عبارتهاى روشن، دقت در رساندن معنى، خلاصه گويى در كلمات، روش استثنايى در بحث، و امانتدارى در بيان آراء.
محقق بزرگ شيخ تهرانى درباره اين كتاب و اهميتش چنين می‌گوید:
اصحاب از دوران مؤلف اين كتاب تا كنون ميل شديدى به اين كتاب داشته‌اند، و اين كتاب تاكنون نيز در مراكز علمى شيعه از متون درسى به حساب می‌آید، فقها نيز طى اين قرنها بر آن تكيه كرده بحث و درس خود را بر آن نهاده‌اند و بر آن شرح و حاشيه نوشته‌اند، اين كتاب داراى شروح بسيارى است و می‌توان اينگونه گفت كه بيشتر موسوعه‌هاى فقهى بزرگى كه پس از عصر محقق نوشته شده‌اند -چنانكه نام خواهم برد- شروحى بر اين كتاب بوده‌اند، از آن جمله كتب: أساس الأحكام و تقرير المرام و جامع الجوامع و جواهر الكلامند 1.
(1) الذريعة:47 13،84،1611.
شهيد الثانى و حاشيه ايشان بر شرائع
شهيد ثانى بر شرائع شرح بزرگ و معروفى دارند به نام مسالك الأفهام فى تنقيح شرائع الإسلام، اين كتاب از مهمترين و بزرگترين مصنفات شهيد ثانى است كه يك نسخه از آن در 15 جلد در مؤسسه معارف اسلامى قم مقدسه و در سال 1419 به چاپ رسيده.
ايشان حاشيه ديگرى نيز بر اين كتاب دارند كه تا كنون به شكل دست نوشته باقى مانده و براى آشنايى با مشخصاتش بايد به امور زير بپردازيم:
اول: نام درست اين كتاب:حاشيه شرائع الإسلام است.
دوم: شهيد الثانى تاريخى براى تأليف اين حاشيه ذكر نميكنند، و شايد آن را پيش از مسالك الافهام نوشته باشند، چرا كه ايشان در ابتدا به نوشتن تعليقات مختصرى بر شرايع پرداخته و پس از آن شروع به پروراندن آن و نگارش شرحى كامل كردند، و روشن است كه مصنف رحمه‌الله بخش اول مسالك را در روز چهارشنبه سوم رمضان سال نهصد و يك به پايان رساندند. پس نگارش اين حاشيه پيش از اين تاريخ بوده.
سوم: شناخت ماهيت اين حاشيه متكى بر چند نكته است:
الف:حجم اين حاشيه براى ما روشن نيست و اين امر ناشى از اختلاف نسخههاى خطى اين حاشيه است، نسخه خطى كتابخانه امام رضا عليه‌السلام، در شهر مشهد مقدس به شماره 14046 با كتاب سكنى و حبس پايان ميپذيرد، و نسخه خطى كتابخانه مجلس شوراى إسلامى در تهران به شماره 4360 با كتاب سبق و رماية تمام می‌شود، فصل چهارم، در أحكام نضال، نزد اين كلام ماتن: و لو قال:من سبق فله درهمان، و من صلى فله درهم، فلو سبق واحد أو أربعة فلهم الدرهمان.
شيخ تهرانى نيز نسخه‌اى از اين حاشيه يافته كه تنها شامل كتاب فرائض است، او اينگونه گفته: و رأيت نسخة من حاشية الشهيد على كتاب الفرائض خاصة من الشرائع فى مكتبة سيدنا الشيرازى بسامراء، أوله قوله: الفرائض هى جمع الفريضة بمعنى مفروضة من الفرض و هو التقدير، و ينتهى إلى قوله: الحمل يرث بشرط (1).
(1) الذريعة:106 6،574.
ب: مصنف رحمه‌الله اين حاشيه را به شكلى گزيده و مختصر نگاشته، او ابتدا قول محقق حلى را می‌آورد و آنگاه به مقدار ضرورت شرح ميدهد، به همين دليل هم مگر در موارد بسيار كم استدلالى به آيات كريمه و احاديث شريفه نميبينيم، و نقل اقوال علما را نيز مگر در موارد نادرى نميآورند. گاهى هم به اقوال برخى علما مانند شهيد أول، و علامة حلى و محقق كركى بدون اين كه نامى از آنها ببرد اشاره می‌كند. ايشان در مقدمه اين حاشيه به مشخصات آن اشاره ميكنند و آن را مختصر ميدانند ايشان اينگونه ميگويند: تعليقة مختصرة و قيود محبرة، و نيز ميگويند: تقيد ما أطلقه و تبين ما أجمله.
ج: محقق حلى در شرائع الإسلام به برخى اقوال با عنوان قيل و يقال اشاره ميكنند، تعليق شهيد ثانى بر اين اقوال با يك كلمه مانند قوى و جيد و ضعيف است.
د: مصنف رحمه‌الله در برخى موارد آراء محقق حلى در كتابهاى معتبرش را نقل می‌كند، چه اين آراء موافق شرائع باشند يا مخالف آن.
ه: معانى برخى اصطلاحات يا كلمات را بدون اشاره به مصدر لغوى آنها می‌آورد.
چهارم: كمى پيشتر گفتيم كه مصنف رحمه‌الله ابتدا اين حاشيه را به شكلى مختصر بر شرايع نوشتند و پس از آن شروع به نوشتن شرح كاملى بر آن نمودند و كتاب فقهى معروفشان به نام مسالك الافهام را تأليف نمودند، به همين دليل هم شباهت بسيارى ميان عبارات اين حاشيه و مسالك مى‌بينيم.
روش تحقيق
الف: نسخههاى خطى مورد اعتماد در تحقيق اين كتاب دو نسخه بودند:
اول: نسخه نگهدارى شده در كتابخانه مجلس شوراى إسلامى در تهران به شماره 4360، اين نسخه به خط نسخ و به دست سعد بن محمد جزائرى در روز چهارشنبه چهاردهم ماه جمادى الأولى در سال 985 ه نگاشته شده.
اين نسخه در 254 ورقه و به حجم 1323 سم است، هر ورق شامل 18 سطر بوده، و در پايان آن اين عبارت يافت می‌شود: نقلت هذه النسخة من خط الشيخ الشهيد زين‌الدين قدس الله روحه و نور ضريحه.
رمز اين نسخه حرف‌م است.
دوم: نسخه نگهدارى شده در كتابخانه امام رضا عليه‌السلام در شهر مشهد مقدس به شماره 14046، كه در فهرست الفبايى اين كتابخانه شماره‌اش 194 است، نويسنده اين نسخه ناشناس بوده و تاريخ نگارش آن نيز معلوم نيست چرا كه برگه پايانى آن موجود نميباشد. اين نسخه در 228 ورق و به حجم 1220 سم بوده، و هر ورق آن شامل 17 سطر است.
رمز اين نسخه حرف ض ميباشد.
ب: تحقيق اين حاشية به روش تلفيق اين دو نسخه خطى انجام گرفته، به اين روش كه اين دو نسخه را با هم سنجيده و درست و درستتر را با اشاره به برخى اختلافات در پاورقى در متن آورده‌اند و پس از آن هر آنچه را كه نياز به استخراج داشته استخراج كرده‌اند.
ج: فهرست موضوعات و مصادر نيز در آخر كتاب آورده شده.
پیوندها
مطالعه کتاب حاشیة شرائع الإسلام در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور