تفسیر الصراط المستقیم

تفسير الصراط المستقيم، تأليف سيد حسين بروجردى، به زبان عربى است. اين تفسير توسط غلامرضا مولانا بروجردى تحقيق و تعليقه‌نگارى شده است.

تفسیر الصراط المستقیم

نام کتاب	تفسیر الصراط المستقیم
نام های دیگر کتاب	الصراط المستقیم صراط المستقیم فی تفسیر القرآن الکریم
پدیدآورندگان	بروجردی، حسین بن رضا (نويسنده) مولانا بروجردی، غلامرضا (مصحح)
زبان	عربی
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏97‎‏/‎‏5‎‏ ‎‏/‎‏ب‎‏4‎‏ص‎‏4
موضوع	تفاسیر شیعه - قرن 13ق.
ناشر	انصاريان
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1416 هـ.ق یا 1995 م
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE1936AUTOMATIONCODE

معرفى اجمالى

اين تفسير شامل تمام قرآن نمى‌باشد. آنچه در برنامه موجود است، 5 جلد و تا پايان آيه 41 البقره مى‌باشد، ولى مرحوم شيخ آغابزرگ تهرانى درباره اين تفسير نوشته: «سه مجلد ضخيم از اين تفسير بيرون آمده است. در جلد اول، 14 مقدمه را بحث كرده است. جلد دوم به سوره فاتحه اختصاص يافته و به‌طور مبسوط به اين سوره مى‌پردازد و جلد سوم مشتمل بر تفسير سوره بقره تا آيه 255 آن است. تاريخ تأليف اين 3 جلد از 1270 تا 1275ق، مى‌باشد».

ساختار

مفسر در هر سوره، سخن را با بيان وجه تسميه سوره، آغاز مى‌كند و با بحث‌هاى فضل سوره، نزول سوره (كه سخن از مكى، مدنى بودن و اختلاف موجود در آن مى‌باشد)، عدد آيات (كه با بيان رأى كوفى، بصرى، حجازى، شامى و... به تحليل و نقد آنها مى‌پردازد) ادامه مى‌دهد.

مفسر محترم در نقل اقوال و مطالب، از منابع تفسيرى و روايى عامه و خاصه بهره برده كه برخى از آنها عبارتند از:

1. تفسير امام حسن عسکری(ع) .
2. تفسير مجمع البيان.
3. تفسير قمى.
4. تفسير البرهان.
5. تفسير نور الثقلين.
6. تفسير عياشى.
7. تفسير صافى.
8. تفسير كنز الدقائق.
9. تفسير فخر رازى.
10. تفسير كشاف.
11. نهج‌البلاغة.
12. صحيفه سجاديه.
13. كافى (اصول و فروع).
14. بحار الأنوار.
15. صحيح مسلم.
16. صحيح ترمذى.

و...

گزارش محتوا

درباره محتوا و ويژگى‌هاى اين اثر، توجه به نكات زير مفيد است:

1. مفسر در مقدمه مى‌نويسد: آنچه كه ارزش تنافس و مباهات دارد، اكتساب فضائل نفسانى و علوم الهى است كه ذخيره ابدى و سبب سعادت ازلى و ابدى است. من در ابتداى جوانى توفيق يافتم كه از معقول و منقول علوم اسلامى خوشه چينم و در اصول و فروع آن عميقا تفكر نمايم و بهره وافرى ببرم، اما دريافتم كه اينها پوسته‌اى بيش نيست؛ لذا تصميم گرفتم دوباره در معارف حقيقيه و اسرار ربانى و علوم لدنى و فيوض قدسى و اسرار دين و انوار شريعت محمدى(ص) تعمق نمايم، همه آنها را در قرآن كريم يافتم كه مشتمل بر «ما كان و ما يكون إلى يوم‌الدين»، بلكه تا أبد الآبدين است و نيز يافتم كه به جنبه‌هاى مختلف علوم و فنون قرآن و مراتب ظهور و بطون آن جز راسخان در علم دسترسى ندارند؛ پس در اخبار و آثار آنها شب و روز تعمق نموده و از انوار آنها استمداد كردم... پس از آن با بضاعتى قليل و تلاشى كثير اخبار مربوط به هر آيه را استقصا نموده و در حل مشكلات و متشابهات به آنها رجوع كردم و در معانى لغوى، فنون ادبى، مقاصد حكمى، مسائل فقهى، اختلافات مذهبى، اصول كلامى، حقايق ربانى، علوم نبوىّ و امامىّ و علوم ديگر، آنچه كه مى‌توانستم از آيات به طريق دلالات و اشارات، استنباط كردم و آنها را جهت افاده بيشتر ثبت كرده و نوشتم، نام آن را «الصراط المستقيم في تفسير الكتاب الكريم» نهادم؛ اميد كه نافع براى من و ساير مؤمنين از شيعه اميرالمؤمنين(ع) واقع شود.
2. مفسر قبل از شروع به تفسير، 14 مقدمه را مورد بحث قرار داده‌اند:

   الف)- حقيقت علم، انواع علوم و مراتب آنها و علم تفسير.

   ب)- فضيلت قرآن و تمثل آن در روز قيامت و تعليم و تعلم و قرائت و حفظ آن.

   ج)- حقيقت قرآن و مراتب آن در هستى و ظهور آن در تنزيل به شكل حروف و كلمات و قرآن ناطق.

   د)- اسما و القاب قرآن، معناى كلام نفسى، كيفيت وحى و الهام و تحدّث و حظ ائمه(ع)از وحى و الهام و معناى تلقى و انواع مكاشفات.

   ه)- تبيان و تفصيل بودن قرآن و بيان كيفيت انشعاب علوم از آن.

   و)- معناى تفسير، تنزيل، تأويل، ظاهر، باطن، محكم، متشابه، ناسخ، منسوخ، حجيت قرآن، صحت استدلال به ظواهر آن در اصول و فروع، تفسير به رأى و ضابطه تأويل.

   ز)- معناى انزال و تفاوت آن با تنزيل، معناى سوره و اقسام چهارگانه آن، آيه، كلمه، حروف و ضبط سور، آيات و حروف قرآن.

   ح)- اينكه علم قرآن، مخزون نزد اهل‌بيت(ع) مى‌باشد و بيان اينكه انتهاى سلسله قرآن و علم تفسير، آنها هستند.

   ط)- قرآن در حق ائمه(ع)، شيعه آنها و اعداى آنهاست.

   ك)- وجوه اعجاز قرآن و فرق آن با حديث قدسى.

   ل)- بحث سبعة احرف، اشاره به منشأ اختلاف قرائات، قرائات سبعه و عشره، تواتر و جواز اخذ آنها.

   م)- كيفيت قرائت، آداب ظاهرى و باطنى آن، معناى غنا و حرمت آن، معناى ترتيل و اشاره به حجب قلبيه در قرائت و كيفيت رفع آنها.

   ن)- احكام قرائت، وجوب، حرمت، كراهت و استحباب.

   ق)- استشفاء و استكفاء به آيات، سبب مخالفت رسم الخط قرآن با غير آن، سجده‌هاى قرآن و كيفيت استخاره به آن.

3. اگر بخواهيم روش غالبى اين تفسير را توصيف نماييم، بايد گفت كه روش مفسر، روائى، با استفاده از روايات پيامبر(ص) و اهل‌بيت(ع) است. وى در كنار آن، رويكردى اخبارى در بعضى مسائل از خود نشان مى‌دهد (مانند بحث تجسم اعمال، ج4، ص500 به بعد).

   شيوه كلامى را نيز كم و بيش در تفسير خود دارد. او در مباحث كلامى وارد شده و توضيحات بيش از مقام تفسير مى‌دهد (مانند ج3، ص506، به بعد ذيل «إياك نستعين» و بحث استعانت، در اعيان ثابته، اغراض افعال الهى، نظر اشاعره و رد آن و نيز ج4، ص209 به بعد، بيان مفصل مجسمه، مشبهه، مجبره، مفوضه و نقد آنها).

   بعد تحليلى و اجتهادى و بيان احتمالات متعدد در معانى آيات و الفاظ را نيز بايد به شيوه ايشان اضافه كرد (مانند ذكر اقوال و احتمالات در «ذلك الكتاب» ، ج4، ص92، به بعد).

   در بيان اقوال مفسرين فقط به نقل آنها اكتفا نكرده، به نقد و بررسى آنها مى‌پردازد (مانند ج3، ص511 به بعد، بحث مفصل در معناى استعانت).

   در اين بين نظرى به مسائل عرفانى داشته، براى توضيح مطلب خود و گاه براى نقد، آنها را مطرح مى‌نمايد (مانند اشاره به نظر مولوى با استفاده از اشعار وى، ديدگاه افلاطون، كفر دانستن اعتقاد به وحدت وجود (در بحث هدايت، ج3، ص540 تا 546) و همچنين اشاره به بحث عوالم الهيه (ج4، ص15 به بعد) و نقد ابن عربى در بحث عذاب (ج4، ص263)).

   در اين بخش گاهى بحثى مستقل به نام «تبصرة عرفانية» را مطرح مى‌نمايد (مانند ج3، ص78).

   مطالبى مفصل در استعاذه و تفسير بسم الله الرحمن الرحيم را در ابتداى سوره حمد بيان كرده‌اند كه در سوره بقره اين دو مطلب مطرح نمى‌شود.

   در تفسير آيات، ابتدا لغات مشكل آيات را بيان كرده، به توضيح آن مى‌پردازد، سپس قرائت كلمات را در حدّ بيان بعضى قرائات شاذه و مطرح كردن برخى مسائل تجويدى مانند موارد وقف (مانند ج4، ص102)، گوشزد كرده، گاهى نيز در اين قسمت عنوانى به نام «قرائة غريبة» بازگو مى‌كنند (مانند ج4، ص98). پس از آن شأن نزول آيه را (در صورت دارا بودن) نقل و تجزيه و تحليل مى‌نمايد.

   بعد از اتمام مباحث فوق، عنوان «تفسير فراز آيه» آغاز شده، به تبيين و شرح مفصل آن مى‌پردازد.

   در توضيح كلمات و معنا و تفسير آنها در كنار روايات و تحليل‌هاى اجتهادى خود، از آيات ديگر قرآن نيز بهره مى‌برند (مانند ج4، ص219-220 و 221).

4. وى در ذيل «ألم» در سوره بقره، بحث را به كل حروف مقطعه مى‌كشاند و اقوال را بيان و تجزيه و تحليل مى‌نمايد (ج3، ص56 تا 76 بعد از بيان قول نهم، وجوه آخر را مطرح مى‌كنند).
5. در بحث «دلالة الحروف و الألفاظ على مدلولاتها» واضع را خداوند مى‌داند و اين دلالت را ناشى از وضع او محسوب مى‌دارد.
6. عنوانى به نام «دليل إعجاز القرآن»، ذيل برخى از آيات مطرح مى‌نمايد كه در آن بحث، از وجوه و جنبه‌هاى مختلف اعجاز آيه يا آيات مورد نظر، سخن به ميان مى‌آورد (مانند ج4، ص479).
7. مفسر محترم ضمن رعايت تفسير ترتيبى، از بيان موضوعات قرآنى متناسب با آيات و توضيح آنها به كمك روايات و آيات ديگر، كوتاهى نكرده و بحث‌هاى موضوعى زيادى را مطرح مى‌نمايد.

وضعيت كتاب

محقق ارجمند اين تفسير، غلام‌رضا مولانا بروجردى، انگيزه خود را از تحقيق، اين مى‌داند كه با مطالعه تفسير الصراط المستقيم، آن را از هر جهت جامع و پرمحتوا دانسته و از اينكه تا آن زمان منتشر نشده ابراز تأسف مى‌نمايد، سپس شوق خود را براى نشر آن به نوادگان مفسر كه نسخه خطى به خط مصنف و نسخه استنساخ‌شده از آن، نزد آنان بوده، ابراز داشته، با مساعدت آنها، امر تحقيق را انجام داده است.

وى در ابتدا مقدمه‌اى در 120 صفحه ارائه داده است. در اين مقدمه پس از بيان اجمالى درباره تفسير و مشاهير صحابه در تفسير، طبقات مفسران را از قرن اول هجرى تا زمان مفسر (قرن سيزدهم هجرى) مطرح كرده كه جمعا 349 نفر را مورد بررسى قرار داده است، سپس به ترجمه مفسر، اساتيد و شاگردان او، ديدگاه علما درباره وى، وفات، تأليفات و فرزندان ايشان، پرداخته است.

وى در پاورقى سعى در بيان مصادر روايات و اقوال، آدرس آيات و تراجم اعلام داشته است.

منابع مقاله

1. مقدمات و متن كتاب.
2. دائرةالمعارف تشيع، ج4، ص554.
3. طبقات مفسران شيعه، عقيقى بخشايشى، ج4، ص134.
4. دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهى، ج1، ص720، بهاءالدين خرمشاهى.

پیوندها

مطالعه کتاب تفسیر الصراط المستقیم در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور