رسالتان فلسفيتان: تفاوت میان نسخه‌ها

'''رسالتان فلسفیتان'''، نوشته [[ابونصر فارابی]] (257-339ق) است که دو رساله را با عنوان‌های «ما يصح و ما لا يصح من احكام النجوم» و «جواباتٌ لِمسائل سُئِلَ عَنها» در خود جای‌داده است. نخستین رساله مباحثی از دانش نجوم را در بردارد که فارابی در پاسخ به ابواسحاق ابراهیم بن عبدالله بغدادی (متوفای 355ق) نوشته است و دومین رساله ‌درآمدی بر شرح مقولات [[ارسطو]] به شمار می‌آید که [[فارابی]] آن را به یکی از شاگردانش املا نموده است.

نوشته [[ابونصر فارابی]] (339-257ق)، و به روایت ابواسحاق ابراهیم بن عبدالله بغدادی (متوفای 355ق)، است. فارابی خواسته در گفتاری دراز و با آموزه‌های نظری علم نجوم، درستی‌ها و ناراستی‌های فلکی را نشان دهد. بغدادی می‌گوید که در زندگیش بسیار مشتاق دانش نجوم بوده است، اما تا پیش از دیدار فارابی بهره‌ای نصیبش نمی‌شده است. ابونصر قانون‌ها و اصول نجوم را مجلس‌به‌مجلس به وی می‌آموزد. او نیز دست‌نوشته‌های استاد را رونویسی می‌کند. بغدادی خود، آگاهی‌های گسترده و چیرگی ویژه‌ای بر دانش نجوم داشته است. در اینکه او کیست، گفتنی‌هایی است: برخی او را «ابواسحاق بن عبدالله نَجیرمی بصری (متوفای 311ق)»، که در مصر کاتب «کافور اخشیدی» بود، می‌دانند.<ref>ر.ک: مقدمه محقق، ص10-9</ref>‏

این رساله با دیباچه‌ای کوتاه از ابو اسحاق ابراهیم بن عبدالله بغدادی آغاز می‌شود. او بسیار بر فراگیری علم احکام نجوم اصرار ورزیده است. در سبک استدلالی فارابی تذکرهای کوتاه دیده می‌شود. لحن فارابی در این رساله، یک موضع علمیِ جدی و پر اهمیت است. او رودرروی دیدگاه‌های کسانی می‌ایستد که ادعا می‌کنند حرکات افلاک تأثیرات تعیین‌کننده‌ای بر سرنوشت و احوال مردم و اوضاع اجتماعی دارند.<ref>ر.ک: همان، ص12</ref>‏

فارابی بر این باور است که فضیلت و شرافت «علم» یا به شرافت موضوع، یا به برهانی‌بودن و یا به شرافت فواید مترتب بر آن است. نجوم شرافت موضوع دارد. او در آغاز یادداشت‌هایش از دو رویکرد سخن می‌گوید: الف) نظریه سببیت در علم؛ ازاین‌حیث که هر پدیده‌ای که حاصل از سببی باشد، می‌توان بدان آگاهی یافت و ضابطه‌مند نمود؛ ب) نظریه اتفاق که برعکس رویکرد پیشین است؛ زیرا پدیده‌های اتفاقی را نمی‌توان در قاعده گنجاند و بدان‌ها آگاهی یافت. حکیم آگاه بدون اینکه از آغاز به یکی از دو سوی نقیض بگراید، از شیوه‌ای موجز بهره می‌گیرد تا در پایان راه به قضیه ممکنه و ارتباط‌های وجودی آن برسد. او در برابر قیاس سر تسلیم فرود می‌آورد تا به وجود یا عدم چیزی آگاهی یابد و برایش بطلان هر اندیشه و سخنی که به یکی از دو سوی نقیض نینجامد، آشکار شود. اینجاست که «تجربه» تأثیر شگرفی در قضیه‌های ممکنه، و نه در قضایای ضروریه، دارد. گاه برخی از مردم گمان می‌کنند که افعال و آثار طبیعی مانند سوزانندگی آتش و رطوبت آب و سرمای برف اموری ضروری‌اند درحالی‌که واقعیت ندارد؛ آن‌ها اموری ممکن‌اند زیرا فعل درصورتی‌که فاعل و منفعل آماده تاثیرگذاری و تاثیرپذیری باشند، رخ می‌دهد و آنگاه که این دو شرط نباشد، نه کاری انجام می‌گیرد و نه اثری بر آن بار می‌شود. برای همین، هر چه آمادگی فاعل و قابل بیشتر باشد، فعل به کمال و پیدایش نزدیک‌تر می‌شود. پس می‌توان گفت که «ممکن» دوگونه است: الف) ممکنی که در ذاتش ممکن است و ب) ممکنی که برای کسی که از آن آگاه نیست، ممکن است.

این رساله به‌راستی و بی‌گمان از [[فارابی]] و ابتکارهای اوست. هرچند [[ابن ندیم]] (متوفای: ح385ق) در «الفهرست» و قاضی صاعد (420-462ق) در «طبقات الأمم» از آن هیچ نگفته‌اند، [[قفطی]] (568-646ق) آن را «کتاب النجوم» می‌خواند. شاید مرادش «مقالة الفیلسوف فی أحکام النجوم» باشد. [[ابن ابی اصیبه]] (متوفای 668ق) از آن با نام «مقالة فی الجهة التی یصح علیها القول بأحکام النجوم» یاد می‌کند؛ غزنوی (قرن ششم هجری) هم در «إتمام التتمة» آن را «رسالة فی الجهة التی بها یصح القول علی أحکام النجوم» می‌داند و صفدی (764-696ق) در «الوافی بالوفیات» عنوانش را «مقالة فی الجهة التی یصح علیها القول بأحکام النجوم» درج کرده است. دیگر اینکه در بیشتر دست‌نوشته‌های سدۀ دهم هجری به بعد، نام آن با عبارت «نُکَتُ أبی نصر» و یا «نُکَتٌ فی ما یصح...» ضبط شده است. واژۀ «نکت» در دست‌نوشته‌های کهن نیست و متأخران به عنوان افزوده‌اند.<ref>ر.ک: همان، ص80</ref>‏

این رساله از ابونصر فارابی (339-257ق) است که در پاسخ به پرسش‌های یکی از شاگردانش املا شده است. پرسش‌ها در طبیعت خود، گوناگون‌اند. اما چیدمان بیشتر آن‌ها در موضوعات منطقی، و به ویژه مقولات دانش منطق است.<ref>ر.ک: مقدمه محقق، ص13</ref>‏

[[فارابی]] این «جوابات» را پیش از «شرح کتاب مقولات [[ارسطو]]» املا کرده است.<ref>ر.ک: همان، ص21</ref> ‏او مباحثی را در مقولات ده‌گانه منطقی ارائه داده است که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از: دلالت مقولات و نسبتی که با اصناف موجودات دارند؛ اسم متفق؛ اسم متواطی؛ اسماء مشککه؛ نسبت جوهر با عرض؛ نسبت کم منفصل به کم متصل؛ وجود ثابت و غیرثابت؛ اموری اعم از مقولات و مباحثی در جوهرها و ماهیت.<ref>ر.ک: همان، ص18-13</ref>‏

از این رساله مورخی چون [[جمال‌الدین قفطی]] (646-568) یاد نکرده است. اما جانشین او [[ابن ابی اُصیبه]] در «عیون الأنباء» آن را «جواباتٌ لمسائلَ سُئل عنها» خوانده است. [[صفدی]] نیز در «الوافی فی الوفیات» نام آن را چنین خوانده است. هرچند در مخطوطاتی که اکنون در دست است نام آن را «مسائلُ متفرقة سئل عنها» نهاده‌اند که به لحاظ دلالت درست می‌نماید، محقق همان عنوانی را که [[صفدی]] بر آن نهاده، برگزیده است.<ref>ر.ک: همان، ص21-20</ref>‏

کار [[فارابی]] در موضع دفاع از مفاهیم اصلی منطق ارسطویی، به‌ویژه مقولات  (Categories)است. او به حل مشکلاتی می‌پردازد که در تفسیر کتاب «المقولات» [[ارسطو]] توسط شاگردانش وجود داشته است.<ref>ر.ک: همان، ص13</ref>‏