نظریه و نقد ادبی؛ درسنامه‌‌ای میان‌رشته‌ای

نظریه و نقد ادبی
پدیدآوران	پاینده، حسین (نویسنده)
ناشر	سمت
مکان نشر	تهران
سال نشر	1397
شابک	‎8ـ 617ـ 02ـ600ـ978
موضوع	نقد ادبی‌,ادبیا‌ت‌ فا‌رسی‌ - تا‌ریخ‌ و نقد
کد کنگره	PN ۸۱/پ۲،ن۶ ۱۳۹۷‏

نظریه و نقد ادبی؛ درسنامه‌‌ای میان‌رشته‌ای تألیف حسین پاینده، نظریه و نقد ادبی را می‌بایست نه به منزلۀ درسی محدود به تحصیلات دانشگاهی بلکه چونان مجموعه‌ای از چهارچوب‌های مختلف اندیشگانی برای فهم و تغییر جهان پیرامون‌مان بیاموزیم.

ساختار

کتاب در یازده فصل تدوین شده است.

گزارش کتاب

نظریه و نقد ادبی را می‌بایست نه به منزلۀ درسی محدود به تحصیلات دانشگاهی بلکه چونان مجموعه‌ای از چهارچوب‌های مختلف اندیشگانی برای فهم و تغییر جهان پیرامون‌مان بیاموزیم. در سال‌های اخیر، نقد ادبی در کانون توجه دانشجویان و علاقه‌مندان ادبیات بوده است. هم انجمن‌ها و کانون‌های ادبی که جلساتی به منظور بررسی آثار ادبی برگزار می‌کنند و هم پژوهشگران دانشگاهی، توجه وافری به نقد از خود نشان داده‌اند. مبالغه نیست که بگوییم هر هفته ده‌ها جلسۀ نقد رمان و مجموعه داستان و شعر و فیلم در بسیاری از دانشگاه‌ها و شهرهای کشور ما برگزار می‌شود. نگاهی گذرا به مقالات نشریات دانشگاهی در رشته‌های ادبیات نشان می‌دهد که اکثر مقالات منتشر شده در آنها به حوزۀ نقد ادبی مربوط می‌شوند، همچنان که بسیاری از دانشجویان مایل‌اند آثار کهن را هم براساس نظریه‌های نقادانه بررسی کنند. به موازات این تحولات، نوشتن مقالات کوتاه نقادانه در مطبوعات ما به یک روال تبدیل شده، به گونه‌ای که ستون ثابتی در روزنامه‌ها و بخش ثابتی از مجله‌ها به بررسی آثار ادبی اختصاص یافته است.

بررسی وضعیت مطالعات ادبی در دانشگاه‌ها و ارزیابی دقیق مقالات نشریات و محتوای جلسات محافل و کانون‌های ادبی، حکایت از خط سه مقولۀ متفاوت دارد؛ «تحلیل»، «مرور و معرفی» و «نقد». تفاوت این سه مقوله در این کتاب به اختصار بررسی شده است.

در کشور ما معمولاً معنای درست و دقیقی از «نقد» مستفاد نمی‌شود. دست‌اندرکاران فعالیت‌های ادبی غالباً بین «مرور و معرفی»، «تحلیل» و «نقد» تمایز نمی‌گذارند و هر نوع نوشتاری را که نویسنده در آن نظری راجع به متنی ادبی اظهار کرده باشد، به غلط مصداق «نقد» می‌پندارند. فقط از راه شناساندن نظریه‌های علمی نقد ادبی و نحوۀ کاربرد عملی آنهاست که می‌توان به این برداشت‌ها و توقعات نادرست پایان داد. این کتاب با همین هدف، مجموعه‌ای از پرکاربردترین نظریه‌های نقادانه را با رهیافتی میان‌رشته‌ای به پژوهشگران این حوزه معرفی می‌کند. این نظریه‌ها عبارت‌اند از: فرمالیسم (نقد نو)، روانکاوی، ساختارگرایی، روایت‌شناسی، نقد اسطوره‌ای ـ کهن‌الگویی، تاریخ‌گرایی نوین، مطالعات زنان، نشانه‌شناسی شعر (رویکرد ریفاتر)، پسامدرنیسم، مطالعات فرهنگی، نشانه‌شناسی (رویکرد سوسور، پرس و بارت)، نظریۀ دریافت و نقد واکنش خواننده. هر یک از فصل‌ها چهارچوب ثابتی به شرح زیر دارد: ملاحظات کلی دربارۀ نظریۀ همان فصل؛ اصول و مفروضات بنیادین آن نظریه، روش‌شناسی نقد با آن نظریه؛ متونی که برای نقد شدن با آن نظریه مناسب‌ترند؛ پرسش‌هایی که منتقدان پیرو آن نظریه می‌خواهند پاسخ دهند؛ مزیّت‌ها و محدودیت‌های آن نظریه؛ چگونه براساس آن نظریه نقد بنویسیم؛ نمونه‌هایی از نقد عملی براساس آن نظریه‌ها؛ مرور نمونه‌های نقد؛ اصطلاحات کلیدی آن نظریه.

نظریۀ ادبی حوزۀ بسیار گسترده‌ای در مطالعات ادبی است و انتخاب این نظریه‌ها، هم براساس توجهی بوده است که در منابع نظریه و نقد به آنها شده و هم به دلیل نیازهای خاص آموزشی در دانشگاه‌های ما. هر فصل با «ملاحظاتی کلی» دربارۀ یک نظریه آغاز می‌شود که هدف اصلی‌اش ایجاد زمینۀ مناسب برای ورود به بحث‌های نظری است. در بخش بعدی شالوده‌های هر نظریه به تفصیل معرفی شده‌اند و بعد قسمت دیگری با عنوان «چند نکته در حاشیه» قرار دارد که شامل نکات مرتبط اما بسط داده‌نشده‌ای است که برای مزید اطلاعات خواننده گنجانده شده‌اند.

از آنجا که این کتاب علاوه بر معرفی نظریه‌های نقادانه می‌کوشد تا شیوۀ انجام دادن نقد ادبی براساس آن نظریه‌ها را نیز به خواننده بشناساند، بخش بعدی شامل توضیحاتی دربارۀ روش کاربرد نظریه است. سپس در بخش «پرسش‌هایی که منتقدان پیرو آن نظریه می‌خواهند پاسخ دهند» مجموعه‌ای از سؤالاتی که می‌توانند راهگشای نقد متون ادبی با آن رویکرد خاص باشند به خواننده پیشنهاد شده است.

در بخش «مزیّت‌ها و محدودیت‌ها» نقاط قوت و ضعف هر رویکرد توضیح داده شده است. بخش بعدی هر فصل شامل نمونه یا نمونه‌هایی از نقد عملی براساس نظریۀ معرفی شده است. همۀ نمونه‌ها از ادبیات فارسی (اعم از کهن و امروزین) و متون فرهنگی انتخاب شده‌اند. تعداد نمونه‌ها در فصل‌های مختلف از یک تا سه نمونه متغیر است. در خصوص نظریه‌هایی که نیاز به معرفی بیشتری داشته‌اند، نمونه‌های بیشتری از نقد عملی ارائه شده است.

بخش بعدی به بررسی نمونه یا نمونه‌های نقد ارائه‌شده اختصاص دارد و در آنها ضمن مروری بر نحوۀ نوشته شدن نمونه‌ها، پیروی آنها از روش‌شناسی همان نظریه سنجیده می‌شود.

آخرین بخش هر فصل دربرگیرندۀ مجموعه‌ای از پرکاربردترین اصطلاحات نظریۀ معرفی‌شده در همان فصل است. همان‌گونه که در مباحث کتاب توضیح داده شده است میزان تسلط هر منتقد بر نظریه را از جمله با کاربرد صحیحِ اصطلاحات علمی نظریه‌ها می‌توان سنجید. این اصطلاحات در کتاب توضیح داده شده‌اند و خواننده می‌تواند در صورت لزوم با مراجعه مجدد به بخش‌های مربوط و همچنین با استفاده از نمایۀ جداگانه هر مجلد، آنها را مرور کند.

ساختاری که گفته شد در همۀ فصل‌ها رعایت شده است به غیر از فصل یازدهم که به اقتضای ماهیت نظریۀ مطرح‌شده در آن (نظریۀ دریافت و واکنش خواننده) نمی‌توانسته است شامل نمونۀ نقد عملی به سیاق سایر فصل‌ها باشد.

هدف این کتاب این نیست که همۀ نظریه‌های نقادانه را در کیلۀ حوزه‌های علوم انسانی به تفصیل کامل و بدون از قلم انداختن هیچ موضوعی مطرح کند. ترتیب فصل‌های این کتاب براساس محتوای آنها و اینکه دانستن کدام نظریه پیش‌نیاز فهم نظریۀ بعدی است تنظیم شده است.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات