فرهنگ‌نامه تاریخی مفاهیم فلسفه

فرهنگ‌نامه تاریخی مفاهیم فلسفه
پدیدآوران	ریتر، یوآخیم (ویراستار) گروندر، کارلفرید (ویراستار) گابریل، گوتفرید (ویراستار) حسینی بهشتی، محمدرضا (ویراستار) پازوکی، بهمن (ویراستار) فرنودفر، فریده (ویراستار)
ناشر	مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران-نوارغنون
مکان نشر	ایران - تهران
سال نشر	1394-1389ش.
شابک	‎978-600-7009-45-1
موضوع	فلسفه - اصطلاحها و تعبیرها هنر - فلسفه اخلاق - فلسفه
کد کنگره	‏1389 4ف9ر / 49/9 B

فرهنگ‌نامه تاریخی مفاهیم فلسفه (به آلمانی: Historisches Wörterbuch der Philosophie)، مجموعه‌ای سیزده جلدی است که جلد سیزدهم آن به فهارس اختصاص دارد.

تاریخچه

این فرهنگ‌نامه به آلمانى زير نظر يواخيم ريتر (جلدهای ١ تا ٣) وكالفريد گروندر (جلدهای ۴ تا ١٠) و سپس گوتفرید گابریل (جلدھای ١١ و ١٢) طی سال‌های ١٩٧١ تا ٢٠٠۴ انتشار یافته است. این فرهنگ در دوازده مجلد به اضافۀ یک مجلد نمایه، به شرح مفاهیم فلسفی و نیز مفاهیم مشترک میان فلسفه و علوم دیگر اختصاص دارد.

روش انجام کار

رویکرد حاکم بر کار این فرهنگ، چنانکه از نام آن پیداست، بررسی تاريخى انديشه‌ها ومفاهيم فلسفی است. بنابر مکتب ریتر كه تحت‌تأثیر فیلسوفان آلمانی، مارتین هیدگر (1889-1976، منتقد مابعدالطبیعه)، اريش روتهاكر (١٨٨٨-١٩۶۵، نمايندۀانسان شناسى فلسفی) و هانس گئورگ گادامر(1900-2002، نظریه‌پرداز هرمنوتیک) شکل گرفته، کوشش می‌شود به‌جای دفاع از مواضع خاص، معنا و دلالت‌های هر مفهوم در طى تاريخ فلسفه و نزد فیلسوفان گوناگون شرح داده شود. مدخلها معمولاً به بخشهای متعدد تقسیم شده و هر بخش را نويسنده‌اى متخصص با ارجاع به متون اصلى ومعرفى منابع براى مطالعۀ بیشتر نوشته است.

مدخل‌ها و موضوعات فرهنگ‌نامه

این فرهنگ‌نامه آلمانی شامل 3712 مدخل در زمینه مفاهیم فلسفه در شاخه‌های مختلف آن و نیز مفاهیم مشترک میان فلسفه و سایر رشته‌ها، از جمله زیباشناسی و نظریۀ هنر، تاریخ و نظریۀ فرهنگ،‌ زبان‌شناسی،‌ ادبیات و خطابه، اخلاق، تعلیم و تربیت، ‌علوم سیاسی، ‌روان‌شناسی، روانکاوی و روان‌درمانی و جامعه‌شناسی، اقتصاد، ادیان، الهیات و عرفان، ریاضیات و منطق، فیزیک، علم هیئت، جغرافیا، زمین‌شناسی، زیست‌شناسی و طب است.

مدیران فرهنگ‌نامه

فرهنگ‌نامه تاریخی مفاهیم فلسفه تحت سرپرستی و مدیریت علمی فیلسوف فقید، یوآخیم ریتر (1974- 1903)، کارلفرید گروندِر و سپس، گُتفرید گابریل با همکاری بیش از 1500 استاد باسابقه و متخصص در زمینه فلسفه به‌رشته تحریر درآمده و انتشارات شوابه در شهر بازل سوئیس و شْتوتگارت آلمان آن را به‌چاپ رسانده است. پایه‌گذاران این فرهنگ‌نامه پیش از این، در سال 1964 خطوط اصلی و خط‌مشی خود در نگارش آن را منتشر کردند و یوآخیم ریتر نیز در پیش‌گفتار جلد نخست فرهنگ‌نامه، به‌تفصیل درباره رویکرد آن به بحث پرداخته و گزارشی از مشکلات و مسائلی را ارائه کرده که مؤلفان پیش‌روی داشته‌اند.

در رویکرد تاریخی به مفاهیم فلسفی برخلاف روال معمول تاریخ‌نگاری- فلسفی، هدف توصیف نظام‌مند هیچ‌یک از مکاتب فلسفی پیشین نیست، بلکه ‌انعکاس تلقی این مکاتب از مفهوم مورد نظر و تأثیر آن بر دگرگونی‌های مفاهیم است. لازمۀ این کار، بررسی متون فلسفی و غیر فلسفی در یک مقطع زمانی (synchron) برای یافتن معانی مفاهیم و همچنین، بررسی آنها در طول زمان (diachron) است که کار سنگینی را بر دوش محققان و مؤلفان می‌گذارد.

برجستگی فرهنگنامه

امتیاز این فرهنگ‌نامه در این است که سیر تطور تاریخی مفاهیم را به‌گونه‌ای مستند همراه با مأخذ و منابع غنی برای مطالعۀ بیشتر در اختیار خوانندگان قرار می‌دهد. حاصل سه دهه تلاش بی‌وقفۀ محققان و مؤلفان، فرهنگ‌نامه‌ای شده است که به اذعان صاحبان فن، "کار قرن" محسوب می‌شود و نه‌تنها در حوزۀ آلمانی‌زبان، بلکه در سایر حوزه‌ها نیز تاکنون بدیلی نداشته است.

کتابِ پیش‌ِرو دربردارنده 14 مدخل از حدود 160 مدخل مربوط به زیباشناسی و فلسفه هنر فرهنگ‌نامه تاریخی مفاهیم فلسفه است که البته ضرورت انتخاب آنها برمبنای برطرف‌ساختن بخشی از نیازهای فعلی پژوهشگران ایرانی و رفع خلأ موجود در منابع زیباشناسی و فلسفه هنر در زبان فارسی است.

روش ترجمه

همان‌طور که نگارش اصل فرهنگ‌نامه با دشواری‌های فراوانی همراه بوده است و خود متن آلمانی آن نیز برای فرد آلمانی‌زبان، متن راحتی به‌شمار نمی‌آید و باید در آن زمینه متخصص باشد، ترجمۀ چنین اثری به زبان فارسی نیز با دشواری‌های خاص خود توأم بوده است. نخست آنکه شیوۀ نگارش متن آلمانی مداخل بسیار دشوار و مطابق معمول فرهنگ‌نامه‌نویسی به‌غایت فشرده است. بنابراین، نباید انتظار داشته باشیم که کتاب حاضر،‌ در حکم کتابی مقدماتی برای مفاهیم مربوط به زیباشناسی و فلسفۀ هنر باشد، بلکه به‌مثابه راهنمای پژوهش است.

دوم آنکه سبک نگارش نویسندگان مداخل متفاوت بوده و حتی برخی از مداخل از جانب چندین مؤلف به‌رشتۀ تحریر درآمده که موجب ناهمگونی در نگارش متن آلمانی شده و بالطبع بر متن ترجمه نیز تأثیر گذارده است.

سوم آنکه به‌رغم کوشش مترجمان برای بهره‌گیری از معادل‌های متداول در ترجمه‌های متون فلسفۀ غرب به زبان فارسی و معادل‌های سنت فلسفه اسلامی، در موارد زیادی ‌معادل‌‌گذاری‌های جدیدی لازم بود؛ همچنین، برای پرهیز از تداعی‌های نادرست، در به‌کاربردن معادل‌های فلسفۀ سنتی نهایت احتیاط به‌کار رفته است. در مواردی در سنت فلسفی مغرب‌زمین اصطلاحاتی متداول است که در سنت پیشین فلسفی ما سابقه ندارد. در این موارد، اولویت بر این قرار گرفت که پیشینۀ تاریخی واژه و مفهوم مراعات شود. در مواردی همچون مفهوم ‹Sublim› نیز برخلاف نارسابودن معادل رایج کنونی، مترجمان ناچار بودند جز آنکه معادل "والا" را به‌رغم نارسابودنش حفظ کنند، اما در پاورقی توضیح دقیقی دربارۀ خود واژه آورده‌اند.

چهارم آنکه‌ نویسندگان مداخل در موارد زیادی نقل‌قول‌های مستقیمی را از متون فلسفی به زبان‌های لاتینی، یونانی، فرانسوی، ایتالیایی و انگلیسی ذکر کرده‌اند، بی‌آنکه ترجمه آلمانی آن را در اختیار خواننده قرار دهند. برگردان این نقل‌قول‌ها به زبان فارسی به‌دلیل لزوم احاطه به هریک از این زبان‌ها به‌دشواری کار دامن ‌می‌زد.

پنجم آنکه معضل همیشگی ترجمه، یعنی کشمکش میان وفادارماندن به متن از یک‌سو و رسابودن آن از سوی دیگر، در اینجا نیز آشکارا چهره نمود. در این ترجمه، کوشش بر این بوده است که در پی دست‌یابی به فهم درستی از متن اصلی، در نهایت وفاداری ممکن، ترجمه‌ای روان و رسا در اختیار خوانندگان فارسی‌زبان قرار گیرد، بی‌آنکه از دقت و ظرافت‌های آن کاسته شود. رسیدن به فهم درست از متن اصلی در مواردی در پی مباحثاتی طولانی و یا مشورت‌هایی با اساتید فن صورت گرفته که ماحصل آنها صرفاً به‌صورت توضیحی کوتاه در پانویس آمده است.

در این کار،‌ مبنا بر نقد محتوایی مدخل‌ها نبوده، اما به‌ندرت در پانویس به ناهمخوان‌بودن خود متن و یا دریافت ناکافی نگارنده اشاره‌ شده است. مجموع این دشواری‌ها موجب شد که کار از حد یک ترجمۀ صرف فراتر رود و به یک کار تحقیقی مبدل شود.

منابع مقاله

1. مینایی، فاطمه؛ ؛ دانشنامه و دانشنامه‌نگاری، تاریخچه، روش‌هاو نمونه‌ها؛ زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، کتاب مرجع، 1399.
2. پایگاه مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران