فرهنگ کوچک ریشه‌شناسی عامیانه

فرهنگ کوچک ریشه‌شناسی عامیانه
پدیدآوران	نیک‌زاد، علی‌رضا (نویسنده)
ناشر	کتاب بوطیقا
مکان نشر	قم
سال نشر	1401
شابک	‎7ـ0ـ96088ـ622ـ978
کد کنگره	‏

فرهنگ کوچک ریشه‌شناسی عامیانه تألیف علی‌رضا نیک‌زاد؛ در این فرهنگ کوچک حدود چهارصد ریشه‌شناسی عامیانه برای تقریباً سیصد واژه گردآوری شده است. برای جمع‌آوری این مطالب شش فرهنگ مشهور فارسی (لغت فرس، صحاح الفرس، برهان قاطع، فرهنگ رشیدی، انجمن‌آرای ناصری، غیاث‌اللغات) و نوشته‌هایی در موضوعات گوناگون ادبی، دینی، تاریخی و جغرافیایی از قرن سوم تا سیزدهم هجری بررسی شده است.

گزارش کتاب

ظاهراً ریشه‌شناسی عامیانه پاسخی است به نیاز سادۀ انسان برای پی‌بردن به چرایی امور و پدیده‌ها. نیاکان ما با دیدن مناظر سترگ طبیعت وحشت‌زده می‌شدند و از آنجا که نمی‌توانستند آنچه را می‌بینند، درک کنند یا ریشۀ آن را بیابند، دست به خیال‌بافی می‌زدند؛ یعنی چون نمی‌توانستند علت آنچه را که موجب هراس‌شان است بیابند، برای آن علتی ساختگی می‌بافتند؛ مثلاً برای انسان بدوی طوفان و رعد نتیجۀ خشم قدرتی متعال بود. در قلمرو زبان نیز چنین برخوردی با واژه‌های ناشناخته می‌شود؛ نویسندگان و گویش‌وران سعی می‌کنند واژۀ ناشناخته را تجزیه و تحلیل کنند و اگر واژه به تفسیر تن نداد، به‌اجبار آن را تغییر می‌دهند و گاهی نیز برای توجیه این تفسیر جدید افسانه‌ها و شخصیت‌های خیالی می‌آفرینند.

ریشه‌شناسی عامیانه یک‌سره بی‌ارزش نیست و ما را با اندیشۀ پیشنیان دربارۀ واژه‌ها و به تبع آن با نگرش آنان دربارۀ مقولات گوناگون آشنا می‌کند؛ همچنین همراه ریشه‌شناسی‌های عامیانه، افسانه‌ها و حکایت‌هایی نقل شده است که آگاهی از آن برای بررسی‌های ادبی و مطالعات فرهنگ عامه بی‌فایده نیست؛ از این‌رو نویسنده در این کتاب کوشیده است تعدادی از ریشه‌شناسی‌های عامیانه را گردآوری شود.

کاربرد دیگر چنین کتابی می‌تواند یادآوری عامیانه‌بودن برخی از ریشه‌شناسی‌های رایجی باشد که نمونه‌های آن را در برخی از کتاب‌ها و مقالات می‌خوانیم یا از زبان دوستان می‌شنویم؛ مثل تفسیری که از واژه‌های بیابان، زمین، رایگان و خدا می‌شود.

در این فرهنگ کوچک حدود چهارصد ریشه‌شناسی عامیانه برای تقریباً سیصد واژه گردآوری شده است. برای جمع‌آوری این مطالب شش فرهنگ مشهور فارسی (لغت فرس، صحاح الفرس، برهان قاطع، فرهنگ رشیدی، انجمن‌آرای ناصری، غیاث‌اللغات) و نوشته‌هایی در موضوعات گوناگون ادبی، دینی، تاریخی و جغرافیایی از قرن سوم تا سیزدهم هجری بررسی شده است.

مدخل‌های این فرهنگ به ترتیب الفبایی چیده شده است. هر ریشه‌شناسی عامیانه ابتدا با زبانی ساده و در قالبی تقریباً همسان تعریف شده است. باید توجه داشت که تعریف‌ها بر اساس شاهدها نوشته شده است؛ از این‌رو معنی برخی از واژه‌ها یا نقش دستوری آنها درست نیست. کاربرد این تعریف‌های کوتاه، توضیح و تکمیل شاهدها و متمایزکردن ریشه‌شناسی‌های مختلف یک واژه است.

در این فرهنگ مهم‌ترین بخش هر مقاله شاهدهای ریشه‌شناسی عامیانه است؛ کوشیده شده است فقط مهم‌ترین بخش‌ گفته‌های نویسندگان در شواهد ذکر شود و برای رعایت ایجاز به‌ناچار شمار اندکی از شواهد کوتاه شده است.

دو گروه از ریشه‌شناسی‌های عامیانه (ریشه‌شناسی عامیانۀ لقب‌ها از نام خاص و ریشه‌شناسی عامیانۀ نام جای‌ها و قوم‌ها از نام خاص» از بدنۀ اصلی فرهنگ متمایز شده و در پیوست کتاب قرار گرفته است. ذیل عنوان هر کدام از این بخش‌ها توضیح مختصری نیز ذکر شده است.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات